Kratka istorija Jevreja na prostoru današnje Srbije

Smatra se da život jevrejske zajednice na prostoru današnje Srbije možemo pratiti od vladavine Aleksandra Velikog u IV veku p. n. e. Slučajni arheološki pronalasci, među kojima su najznačajniji nekropola i naselje u Čelarevu koje datira između VIII i IX veka govore o prisustvu Jevreja na prostorima današnje Srbije u ovom periodu. Pronađeni su fragmenti opeka i grobovi na kojima su urezani jevrejski simboli i hebrejska (jevrejska) slova. Jevreji koji su živeli u ovo doba na ovim prostorima nazivali su se „Romanioti“ (orijentalni ili Istočni Jevreji). Od ovog perioda pa sve do većeg doseljavanja Jevreja na Balkan, nakon izgona iz Španije u XIV veku (opisanog u daljem delu teksta), ne postoje dokazi da je postojao kontinuirani jevrejski život na ovim prostorima.

Romanioti su  živeli u Vizantiji, odakle su se razišli po mnogim zemljama. Među sobom su govorili grčki jezik. Ova grupa se vremenom stopila sa ostalim jevrejskim stanovništvom sa ovih prostora, pretežno sa sefardskom zajednicom.

Veće doseljavanje Jevreja na teritoriju Balkana vezujemo za izgon Jevreja iz Španije 1492, i nešto kasnije, 1497. godine iz Portugalije. Ova dva događaja prouzrokovala su najveći migracioni talas Jevreja nakon rušenja Drugog hrama. Jevreji su na teritoriju današnje Srbije ovom prilikom verovatno došli preko Francuske, Italije i Grčke (Soluna).

Aškenazi su prvobitno naseljavali dolinu reke Rajne i Francusku a potom, nakon Krstaških ratova (XI-XIII vek) se sele istočno u Poljsku, Litvaniju, Rusiju itd. Na prostoru današnje Srbije živeli su najviše na teritoriji današnje Vojvodine, ali i u Beogradu. Aškenaz na hebrejskom znači „Nemačka“. Ova grupa Jevreja govorila je jidiš – mešavinu staronemačkog i hebrejskog jezika.

Sefardi. „Sefarad“ na hebrejskom znači „Španija“. Ova grupa Jevreja govorila je judeo-španskim dijalektom nazvanim ladino, koji je bio mešavina hebrejskog i španskog jezika. Pretežno su nastanjivali teritorije Balkanskog poluostrva.

Tokom srednjeg veka Jevreji na Balkanu živeli su pretežno u zemljama pod turskom vlašću, u kojima nisu uživali sva prava koja su pripadala muslimanskom življu. Ipak, imali su svojevrsnu autonomiju koja se ogledala u životu u odvojenim četvrtima – mahalama. Najrazvijenije jevrejske četvrti pod turskom vlašću na ovim prostorima bile su u Beogradu i Sarajevu. Razvoj jevrejske zajednice u ovom periodu bio je plodotvoran.

To je bila većinski sefardska jevrejska zajednica. U nastojanju da se uspešnije stope sa lokalnim stanovništvom, odevanje Jevreja se nije mnogo razlikovalo od drugih naroda pod osmanskom vlašću. Kao i za druge nemuslimanske stanovnike, važile su neke zabrane po pitanju odevanja, te je tako Jevrejima bilo zabranjeno da nose zelenu boju, a muškarci su na glavi morali nositi posebnu kapu – čitu. Tek dolaskom Austrijanaca na prostore današnje Srbije, 1688. godine, znatno se pogoršava položaj Jevreja na ovim prostorima. Period austro-turskih ratova obeležilo je turbulentno stanje smenjivanja vlasti.

Mahala. Reč dolazi od turske reči mahalle u značenju „stanovanje“. Ovaj naziv označavao je svaku naseobinu unutar gradova pod turskom vlašću u kojoj je živela određena etnička grupa. Pod osmanskom vlašću, Jevreji su takođe živeli u mahalama. Ova naselja osnivana su često uz pomoć vlasti i u njima bi se odigravao celokupan život zajednice. Pored stambenih objekata, tu bi se nalazile sinagoga, trgovine, škole i ritualna kupatila. Najveće jevrejske mahale na ovim prostorima bile su u Beogradu i Sarajevu. Jevrejska ulica u Beogradu ostatak je iz vremena ovih malih naselja koja su nosila nazive svojih stanovnika.

Na teritoriju današnje Vojvodine Jevreji počinju da se doseljavaju sa konačnim povlačenjem Turaka. Istorija vojvođanskih Jevreja tekla je pod drugačijim okolnostima u odnosu na njihove sunarodnike u Srbiji. To su bili Aškenazi, Jevreji koji su u Srbiju došli bežeći iz Nemačke, Austrije, Mađarske, Češke i Poljske gde su antijevrejske uredbe bile rigoroznije sprovođene nego na teritoriji današnje Vojvodine. Prvi Jevreji su se nastanili u današnjoj Vojvodini 1693. godine u Rackom Selu (Novi Sad).

Najznačajniji korak ka emancipaciji jevrejskog stanovništva u Evropi došao je sa Francuskom revolucijom 1789. godine, kada francuski Jevreji stiču potpunu ravnopravnost sa ostalim građanstvom Francuske. Skoro 50 godina kasnije, Ugarski sabor 1840. donosi zakon kojim je Jevrejima na ovim prostorima dozvoljeno da se bave svim zanatima i poslovima, da poseduju zemlju, trgovine i fabrike i da se mogu školovati. Na teritoriji današnje Vojvodine, formalno se 1867. godine izjednačava položaj Jevreja sa svim drugim stanovnicima u zemlji i priznaje veroispovest. Od ovog perioda nadalje Jevreji polako idu ka ravnopravnom učestvovanju u političkom, društvenom, privrednom i kulturnom životu Srbije. Period emancipacije Jevreja na prostoru današnje Srbiije koji je počeo u drugoj polovini XVII veka, označio je ubrzan razvoj svih oblika delatnosti Jevreja. Od kraja XVIII do kraja XIX veka primetan je napredak u razvoju jevrejske zajednice na prostoru današnje Srbije.

Osnivaju se nove jevrejske opštine (u Novom Sadu, 1748; u Subotici, 1786). Jevreji počinju da se bave različitim profesijama i stiču značajne društvene položaje u svim sferama. Zanimljivo je da se po prvi put u istoriji Jevreja na ovim prostorima razvija dublja povezanost sa zemljom u kojoj žive. Jevrejske škole proširuju svoj nastavni program prema aktuelnom državnom zakonu i usvajaju zvanične jezike (srpski, hrvatski, mađarski) koje su jevrejska deca do tad učila isključivo na ulici, a roditelji se često odlučuju da decu upišu u državne škole. Osnivaju se časopisi i pišu knjige na srpskohrvatskom i mađarskom jeziku sa jevrejskom tematikom. Pojavljuju se različiti oblici nacionalnih identiteta kod Jevreja, kako srpsko-jevrejskog (Srbi Mojsijeve vere), tako i mađarsko-jevrejskog (Jevreji po veri, Mađari po naciji). Sa ovim promenama Jevreji postaju aktivni učesnici političkog života (na samom početku XX veka poznato je da su oko 1900. godine Jevreji Avram Ozerović i Bencion Buli bili poslanici u srpskoj Skupštini).

Jača privredna i kulturna saradnja između jevrejskog stanovništva i drugih kultura i naroda u Srbiji, što rezultira i prvim mešanim brakovima. Počinje razvoj jevrejskih društava i organizacija. Jedno društvo osnovano u ovom periodu, 1879. godine u Beogradu, koje i dan-danas deluje jeste Srpsko-jevrejsko pevačko društvo – Braća Baruh. Po prvi put dolazi do razvoja sekularne, svetovne umetničke delatnosti Jevreja. U ovom periodu istakli su se pisac Hajim Davičo (1854-19818), rabin Jehuda Alkalaj (1798-1878), kompozitor i muzičar Jožef Šlezinger (1794-1870) i mnogi drugi.

Začeci srpske građanske muzičke kulture, početkom XIX veka, vezani su za rad Somborca Josifa Šlezingera. Šlezinger je bio veoma plodan muzičar. Komponovao je ili aranžirao scensku muziku za osam pozorišnih dela, za više od sto marševa za razne orkestarske sastave. Šlezinger je u Srbiji postao veoma popularna i uvažena ličnost. Ime ovog začetnika muzičkog života u Srbijii postalo je toliko popularno da su kasnije, veoma dugo, svakog profesionalnog muzičara zvali “Šlezinger”.

Period u kojem se razvijaju razna društva, organizacije, kulturna, privredna i politička delatnost, započet emancipacijom Jevreja, imaće svoju kulminaciju u plodnim godinama između dva Svetska rata.

Život Jevreja na prostoru današnje Srbije između dva rata

Period između dva svetska rata za najveći deo jevrejske zajednice na prostoru današnje Srbije karakteriše uklopljenost u tokove lokalne sredine. Jevrejska deca su pohađala državne škole na srpskohrvatskom i mađarskom jeziku, dok su samo nastavu veronauke imali odvojeno. Jevrejske škole i vrtići koji su nastavili da postoje uveli su sekularne predmete i kako su po kvalitetu bile na dobrom glasu, pohađala su ih neretko i deca drugih veroispovesti. Mladi bi nastavljali sa obrazovanjem u državnim gimnazijama i na fakultetima. Religiozni život odvijao se u domovima i u sinagogama.Nastavila je da se razvija i kultura religijskog učenja. Tako su u ovom periodu u Vojvodini postojale ješive, religiozne jevrejske srednje škole za muškarce, u Subotici, Senti, Staroj Kanjiži, Bačkom Petrovom selu i Bačkom Petrovcu.

Podela između tradicionalnih ortodoksnih zajednica i liberalnijih neoloških postaje sve više izražena usled jačeg organizovanja ipolitičkogdelanja zajednica. Najbolji primer ove podele vezan je za osnivanje krovne organizacije jevrejskih veroispovednih opština u novonastaloj državi 1919. godine, Saveza jevrejskih veroispovesnih opština kraljevine SHS, kasnije Savez veroispovesnih opština Jugoslavije i Saveza ortodoksnih opština Jugoslavije. Sa XX vekom i olakšanim načinima komunikacije i transporta, zajednice osećaju veću povezanost i potrebu za međusobnom saradnjom i komunikacijom nego što je to ranije bio slučaj. Iako su sefardske i aškenaske opštine bile odvojene, postojala je potreba za Savezom koji je pre svega imao funkciju pomaganja manjim zajednicama i koji je predstavljao sponu između jevrejskih opština i državnih tela. Značajna pitanja oko nacionalnog identiteta podrazumevala su kod Jevreja različite načine posmatranja društva u kojem su živeli. Kompleksna pitanja nacionalnog identiteta za Jevreje u ovom periodu posebno su naglašena dolaskom politike cionizma.

Savez cionista Jugoslavije osnovan je 1919. godine. Ideje cionizma su u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca doneli mladi studenti iz Beča, i te ideje u većoj meri bivaju prihvaćene u redovima jevrejske omladine. O tome govori i veliki broj cionističkih omladinskih društava. Bilo ih je nekoliko u svakom gradu.Ova društva su imala jake veze sa Savezom komunističke omladine Jugoslavije; uopšte, jugoslovenski cionisti su osećali veliku bliskost sa marksističkim idejama. Mnogi su čak prelazili u redove komunista, kao što su to bili Moša Pijade i Pavle Pap, što je često izazivalo nelagodu kod čelnika opština koji su ovakve aktivnosti pokušavali da suzbiju.

Najveća cionistička društva na našim prostorima bila su Betar i Hašomer hacair (hebr. mladi stražar). Betar, najdesnija manjinska struja pod vođstvom dr Julija Dohanyja iz Novog Sada izdvojila se 1929. iz Saveza cionista i pristupila zasebnoj međunarodnoj jevrejskoj organizaciji Betar (iz koje su se kasnije razvili desničarski pokreti u modernoj državi Izrael, danas okupljeni u  političku partiju Likud). Hašomer hacair osnovan je 1930. sa ciljem  pripremanja omladine za zajednički život u kibucima (Kibuci nastaju kao poljoprivredne komune pionira cionista na teritoriji današnjeg Izraela početkom XX veka) i učenje jevrejske kulture, istorije i jezika. Ovo omladinsko društvo imalo je jake veze sa Savezom komunističke omladine Jugoslavije preko kojeg su jevrejski omladinci po početku rata stupali u partizane.

I pored raznovrsne cionističke aktivnosti jevrejsko stanovništvo počinje da učestvuje u političkom životu zemlje. Neki postaju poslanici u skupštini pridružujući se radikalnoj ili demokratskoj stranci (u Radikalnoj stranci: Šemaja Demajo, dr Jakov Čelebonović, dr David Albala i itd; u Demokratskoj stranci: dr Bukić Pijade, dr Solomon Alkalaj, dr Fridrih Pops) dok određen broj Jevreja radnika prilazi socijal-demokratskim partijama. Zanimljiv podatak koji govori o uklopljenosti Jevreja u srpsko društvo između dva rata jeste odluka Saveza jevrejskih veroispovesnih opština Jugoslavije iz januara 1925. o „obredu prilikom zakletve jevrejskih vojnika“. Tu se navodi šest tačaka od kojih su poslednje tri: Zakletva, Molitva za Kralja i otadžbinu i Patriotski govor „koji se ima završiti sa: Živeo Kralj!“.

Centri jevrejskog života, pored religijskog života i zajednice, sada postaju i mnogobrojna društva i organizacije. Ona su bila kulturnog, obrazovnog, sportsko-rekreativnog, političkog i humanitarnog karaktera i u svakoj zajednici postojalo je bar po neko jevrejsko društvo. Značajno je pomenuti da je Savez već 1933. izglasao potpunu ravnopravnost žena koje su učestvovale u svim oblicima života zajednice. Primer toga bila je jaka ženska sekcija Saveza cionista WIZO (Woman International Zionist Organization). Ženske sekcije su nastavile da pri opštinama neguju tradiciju jevrejskih ženskih društava iz XVIII i XIX veka. Osnivane su mahom i amaterske dramske grupe među kojima je poznatija bila Max Nordau u Beogradu. Literarne aktivnosti bile su posebno izražene u Zagrebu, a tu funkciju je imala i Jevrejska čitaonica u Beogradu. Jevreji na ovim prostorima postaju uključeni u rad svetskih i evropskih jevrejskih organizacija.

Kulturna delatnost jevrejskih zajednica postaje daleko izraženija u ovom periodu. Počinju da izlaze mnogobrojni jevrejski listovi i časopisi. Objavljuju se prve knjige o istoriji Jevreja na prostorima Jugoslavije. List koji je najduže izlazio – Jevrejski list (Judische Zeitung) osnovan je u Novom Sadu 1935. godine i izlazio je sve do 1941. Pisan je na srpskohrvatskom i nemačkom jeziku, a izdavao ga je organ mesne cionističke organizacije i sekretarijata Saveza cionista Jugoslavije za Vojvodinu. Jevrejski pisci bavili su se prevođenjem klasičnih dela književnosti, jevrejskim, ali i drugim temama. U ovom periodu delaju stvaraoci kao što je Oskar Davičo, Stanislav Vinaver, Isak Samokovlija, Paulina Lebl Albala i mnogi drugi.

Jevreji su se bavili raznolikim profesijama, ali kako su mahom živeli u urbanim gradskim sredinama, tek mali broj njih se bavio zemljoradnjom. Samo 5% ukupnog jevrejskog stanovništva u Jugoslaviji živelo je u selima. Bili su često istaknuti i uspešni u svojim zanimanjima.

Prema podacima iz 1939. godine, u Jugoslaviji je bilo ukupno 17370 jevrejskih domaćinstava, sa ukupno 35854 muških i 35488 ženskih članova. Za razliku od današnje teritorije Vojvodine, gde je veći deo jevrejskog stanovništva pripadao sloju intelektualaca, trgovaca i zastupnika, na prostoru današnje centralne Srbije Jevreji su bili pretežno zanatlije, sitni trgovci, radnici i niži činovnici. Broj zaposlenih žena bio je nizak – 1940. govori se o broju oko 1800 zaposlenih žena.

Razvoj i delatnost jevrejskih zajednica između Prvog i Drugog svetskog rata predstavlja poseban period u istoriji Jevreja sa ovih područja koji će zauvek obeležiti pravac razvoja većinskog dela zajednice i u periodu nakon Holokausta. Jevrejske opštine, društva i organizacije koje su cvetale u ovom periodu i imale plodne prakse i uticaje na šire jugoslovensko društvo i danas su glavna odlika jevrejskog života na ovim prostorima.

Savez jevrejskih veroispovednih opština

Stupanjem u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca razvija se ideja iz 1909. godine – stvaranje Saveza jevrejskih opština u Hrvatskoj i Slavoniji, kao tela udruženih jevrejskih zajednica koje bi pomagalo i zastupalo interese brojnih manjih zajednica u novoj jugoslovenskoj državi. Savez je 1919. godine osnovan prema zamisli nove generacije koja je težila širenju delatnosti jevrejskih opština u skladu sa aktuelnim položajem Jevreja u društvu. Savez je bio osnivač Srednjeg teološkog zavoda u Sarajevu čija je delatnost bila školovanje kadra veroučitelja i rabina koji su bili neophodni za funkcionisanje manjih zajednica. Organizacija je, takođe u kasnijem periodu, bila i rodonačelnik ideje o stvaranju Jevrejskog istorijskog muzeja sa središtem u Beogradu, kao institucije koja bi preuzela odgovornost za kulturne tekovine Jevreja sa ovih prostora. Savez je okupljao aškenaske, sefardske i neološke zajednice, dok su ortodoksne zajedice bile okupljene oko Udruženja ortodoksnih jevrejskih veroispovednih opština.

Obe institucije prihvaćene su kao zvanična reprezentativna tela u novoj državi stupanjem na snagu Zakona o verskoj zajednici Jevreja iz 1929. godine. Savez je odigrao značajnu ulogu u zbrinjavanju velikog broja emigranata iz zapadne i istočne Evrope pred Drugi svetski rat (u periodu između 1933. i 1941. kroz Jugoslaviju je prošlo 55500 jevrejskih emigranata), kao i u pomaganju i razvoju zajednica nakon završetka rata sve do raspada SFRJ. Danas institucija deluje na prostoru Srbije kao Savez jevrejskih opština Srbije.

Udruženje ortodoksnih jevrejskih veroispovednih opština

Ovo udruženje je brojalo 12 opština i to u Adi, Bačkoj Palanci, Bačkom Petrovcu, Bačkom Petrovom selu, dve opštine u Iloku, aškenasku i ortodoksnu u Molu, Senti, Somboru, Staroj Kanjiži, Subotici i Zagrebu. Rad ortodoksnih opština nije nastavljen nakon rata.

Tekst napisale: Vera Mevorah, Dragana Stojanović, Đenka Mihajlović i Sonja Viličić za Priručnik za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“.

Holokaust na prostorima Srbije

---

Pročitajte još: 

• Kratka jevrejska istorija Beograda
• Kratka jevrejska istorija Novog Sada
• Kratka jevrejska istorija Subotice
• Kratka jevrejska istorija Zrenjanina
• Kratka jevrejska istorija Niša
• Kratka jevrejska istorija Šapca
• Kratka jevrejska istorija Kragujevca
• Kratka jevrejska istorija Kikinde
• Kratka jevrejska istorija Sombora
• Kratka jevrejska istorija Pančeva