Kratka jevrejska istorija Zrenjanina

 

Ne postoje tačni podaci kada su se Jevreji prvi put naselili u Banat. Procenjuje se da je Jevreja, takozvanih Romaniota, bilo u Banatu u vreme kada je ova teritorija pripadala Rimskoj imperiji. Oni su pretežno bili snabdevači rimskih legija. Tokom vizantijske vladavine, sudbina banatskih Jevreja je bila ista kao i u ostalim delovima današnje Srbije. Tokom srednjeg veka, pa sve do dolaska Turaka, položaj Jevreja je zavisio od ličnosti vladara i njihovih potreba koji su pooštravali ili ublažavali antijevrejske propise. U celom ovom razdoblju oni su, na neki način, bili podređeno stanovništvo.

Položaj Jevreja se poboljšava dolaskom Osmanlija, oni ubrzo stupaju u službu Osmanlija i postaju njihovi saradnici, najviše u trgovini. Nakon isterivanja Osmanlija, 1718. godine, i dolaskom Austrijske carevine počelo je organizovano naseljavanje Banata. Ova ravnica je bila u lošem stanju, prekrivena močvarama oko kojih su se širile razne zarazne bolesti, sela su bila napuštena i u Banatu je tada pretežno živelo srpsko i nešto rumunskog stanovništva.

Ono se bavilo stočarstvom i zemljoradnjom. Kao takav, Banat je postao primamljiv siromašnom stanovništvu iz cele Evrope, pretežno onima koji su se bavili trgovinom i zanatstvom. Međutim, Austrijska carevina je gajila dugovekovnu netrpeljivost prema Jevrejima i osuđivala je odnos koji su imali prema Osmanlijama tako da su Jevreji bili nepoželjna nacija za naseljavanje. Zbog toga im je boravak i kretanje bilo ograničeno, dozvoljeno im je da dođu na teritoriju Banata samo tokom održavanja državnih vašara, u slučaju službenih poslova ili ako su bili zaposleni kod nekog ranije naseljenog Jevrejina. O tome svedoči i popis stanovništva iz 1735-1738. godine, u kojem piše da u Banatu ima samo oko 100 jevrejskih porodica.

U Zrenjaninu (Veliki Bečkerek), uz plaćanje velike boravišne takse i snalažljivost Joakima Goldštajna i Mojsija Abrahama 1747. godine dobijaju stalnu boravišnu dozvolu. Nakon njih su se doselile i druge jevrejske porodice. Verska zajednica je osnovana 1790. godine i nju je činilo oko tridesetak porodica.

Tokom XIX veka zajednica je postala brojnija i bogatija. Prva sinagoga je završena 1847. godine, ali je zbog lošeg stanja zgrade srušena i podignuta nova, Velika sinagoga koja je završena 1896. godine, na uglu današnjih ulica Sarajlijine i Jevrejske. U ovom periodu, tadašnji predsednik zajednice uspeo je da nagovori najpoznatijeg arihektu sinagoga u Austrougarskoj, Leopolda Baumhorna da izgradi sinagogu u Zrenjaninu. Religiozna zajednica, rabinat i škola osnovani su 1852. godine. Par godina kasnije, osnovano je Žensko humanitarno društvo koje se bavilo humanitarnim radom unutar i van svoje zajednice. Dobra organizacija unutar zajednice rezultiralo je razvijanjem zajednice i njenih članova na svim poljima.

Tokom popisa stanovništva iz 1900. godine zabeleženo je da je u Zrenjaninu živelo 1335 Jevreja. Oni su živeli u samom centru grada koji je nazvan Čivutski sokak u kojem se nalazila sinagoga i zgrada Hevra Kadiše (Svetog Društva).

Svoj doprinos Zrenjaninu Jevreji su ostavili u zdravstvu, industriji, trgovini itd. Prva žena lekar bila je doktorka Regina Fišer Kon, a najpoznatiji farmaceut je bio Aleksandar Vagi. Fabrika kvasca, skroba i šećera bila je u vlasništvu i pod upravom Jevreja. Na prelazu iz XIX u XX vek, veliki broj trgovinskih radnji u glavnoj ulici, takozvanoj čaršiji, bio je u vlasništvu Jevreja, a svoje zgrade posedovalo je deset jevrejskih porodica. Tridesetih godina, jedan od najuticajnijih žitelja Pančeva bio je tadašnji direktor fabrike šećera Viktor Elek. Bio je poznat kao jedan od najvećih dobrotvora, ne samo u jevrejskoj zajednici nego i mnogim kulturnim društvima, pomagao je gradsku upravu iako je fabrika bila oslobođena gradskog poreza. Uhapšen je i obešen među prvima nakon nemačke okupacije grada, 1941. godine.

Pre početka Drugog svetskog rata, 31,6 % jevrejske populacije Banata živelo je u Zrenjaninu.

Godine 1941. okupaciona vlast je oduzela Jevrejima prava, diskriminišući ih i ubijajući ih. Poznati zrenjaninski Jevreji su odmah bili uhapšeni, oduzeta im je imovina, biblioteka i arhiva su uništene i već aprila, 1941. godine srušena je sinagoga. U avgustu 1941. godine Jevreji iz Zrenjanina i okoline su deportovani u Beograd od kojih je 1280 stradalo. Banat je bio prva oblast u Evropi potpuno „očišćena” od Jevreja budući da su svi banatski Jevreji ubijeni u logoru Topovske šupe.

Mali broj preživelih Jevreja, nakon rata iselio se u Izrael, a oni koji su ostali, su sveli svoje aktivnosti unutar zajednice na minimum. U posleratnom periodu zajednica zvanično nije ni postojala. Tek 1994. godine zajednica je ponovo oživela. Istaknuti i aktivni zrenjaninski Jevrejin, Josif Tajti je imao listu porodica preživelih Jevreja, koje je pozvao na sastanak. Polako se opština ponovo formirala, osnovala je svoju Žensku sekciju, Komisiju za socijalna pitanja i Dečiji klub. U opštini se obeležavaju jevrejski praznici, drže se predavanja o raznim temama, kao i druženja unutar i van zajednice.

Na mestu nekadašnje prelepe sinagoge danas se nalazi poslovno-stambena zgrada.

Hronologija značajnih događaja za Jevreje Zrenjanina do 1940. godine

 

1735. – Na popisu je utvrđeno da u Zrenjaninu živi 100 jevrejskih porodica

1747. – Nakon plaćanja velike boravišne takse prvi Jevreji – Joakim Goldštajn i Mojsije Abraham doseljavaju se u Zrenjanin

1760. – Osniva se Jevrejska opština u Zrenjaninu

1781. – Edikt o toleranciji Josipa II obeležava početak emancipacije Jevreja

1847. – Izgrađena prva sinagoga u Zrenjaninu

1852. – Osnovani su: religiozna zajednica, rabinat i škola u Zrenjaninu

1896. – Zavšena izgradnja Velike sinagoge u Zrenjaninu

1900. – Popisom je utvrđeno da u Zrenjaninu živi 1335 Jevreja

1919. – Osnovana krovna organizacija jevrejskih veroispovesnih opština Kraljevine SHS (kasnije Savez veroispovesnih opština Jugoslavije)

1919. – Osnovan Saveza cionista Jugoslavije

1919. – Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izdaje naredbu o izgonu stranaca

1929. – Stupa na snagu Zakon o verskoj zajednici Jevreja koji deli jevrejsku zajednicu u Jugoslaviji na ortodoksnu i neološku

1934. – Nakon ubistva kralja Aleksandra svi Jevreji čije državljanstvo nije bilo regulisano proterani su iz Jugoslavije

1940. – Popis Saveza jevrejskih veroispovednih opština beleži 1278 Jevreja u Zrenjaninu

 

Tekst napisale: Vera Mevorah, Dragana Stojanović, Đenka Mihajlović i Sonja Viličić za Priručnik za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“.

---

Povratak na:

Kratka istorija Jevreja na prostoru današnje Srbije

Pročitajte još: 

• Kratka jevrejska istorija Beograda
• Kratka jevrejska istorija Novog Sada
• Kratka jevrejska istorija Subotice
• Kratka jevrejska istorija Niša
• Kratka jevrejska istorija Šapca
• Kratka jevrejska istorija Kragujevca
• Kratka jevrejska istorija Kikinde
• Kratka jevrejska istorija Sombora
• Kratka jevrejska istorija Pančeva