Kratka jevrejska istorija Subotice

                                                                   

Smatra se da su još u XVI veku Jevreji živeli u južnoj mađarskoj niziji koja je tada bila pod osmanskom vlašću. Većina Jevreja je u drugoj polovini XVII veka proterana zajedno sa osmanlijama i samo su pojedinci ostali u utvrđenim gradovima u Vojvodini. Prvi Jevrejin koji je od uprave dobio dozvolu stalnog boravka, 1775. godine, bio je Jakob Hiršl, poreklom iz Pakša (središnji deo današnje Mađarske). Ovo je bio početak naseljavanja Jevreja u Subotici, koji je bio spor i dugotrajan. Jevreji su u ovom periodu bili izloženi raznim zabranama, taksama i diskriminatornim postupcima. Godine 1782. godine u gradu je bilo 29 Jevreja koji su zbog načina na koji ih je vlast tretirala živeli u teškoj sirotinji.

Edikt o toleranciji Josipa II iz 1781. godine označio je početak emancipacije Jevreja. Gradske vlasti su zvanično priznale Jevrejsku opštinu 1786. godine. Hevra Kadiša (Sveto društvo) je najstarije društvo subotičkih Jevreja, osnovano 1790. godine, u kojem su bili učlanjeni skoro svi članovi zajednice. Cilj društva je bio da pruža pomoć siromašnima i bolesnima, kao i pri sahranjivanju članova, a kasnije se brinulo i o kulturnom i društvenom životu zajednice.

Edikt o toleranciji je naziv za ukaze ili deklaracije vladara kojima se proglašava ili ustanovljuje slobodno ispovedanje religija svim ili određenim manjinskim religijskim zajednicama.

Austrijsko-mađarskom nagodbom iz 1867. godine uklonjene su poslednje prepreke za sticanje punog građanskog prava i jednakosti Jevreja i ostalog stanovništva. Jevrejska opština je doživela svoj ekonomski procvat i stekla bolji položaj. Počela su da niču jevrejska društva, ustanove i građevine. Osnovana je Jevrejska škola koju su priznale gradske vlasti, a zatim i Devojačka osnovna škola i Dečije obdaniše. Organizovane su sportske sekcije, kulturne manifestacije, došlo je do modernizacije verskih obreda i upotrebe državnog jezika. Vremenom je došlo do podele Jevrejske opštine, gde se većina članova odlučila za modernističku neološku struju, a manjina za ortodoksnu struju. U ovom periodu pokrenuta je inicijativa za izgradnju druge sinagoge, koja je zamenila prvu sinagogu, završenu 1817. godine u tadašnjoj Šumskoj (Jugovićevoj ulici). Druga sinagoga je građena prema projektu arhitekata Deže Jakaba i Marsela Komora i dan-danas postoji. Sinagoga je otvorena 1903. godine, a većina graditelja je dobrovoljno radila na njenoj izgradnji.

Do Prvog svetskog rata, većina Jevreja je prihvatila mađarski jezik i kulturu. Učestvovali su u svim granama privrede, značajan položaj imali su u trgovini, bankarstvu i slobodnim zanimanjima, a manje u zemljoradnji, industriji i državnoj službi. Iako su razna jevrejska društva tokom rata pomagala celom društvu, nije se mogla sprečiti sve učestalija pojava antisemitizma. Nakon rata, u Kraljevini SHS svi pripadnici nacionalnih i verskih manjina zakonom su stekli građanska prava, ali su Jevreji često nailazili na birokratiju koja im je otežavala dobijanje dozvole za rad, državljanstvo i pravo glasa. Zbog situacije u kojoj su se našli, došlo je i do podele unutar zajednice, na sledbenike mađarske kulture i na sledbenike Kraljevine.

Postepeno su se Jevreji prilagodili, naučili jezik i učestvovali podjednako u životu grada u advokaturi, trgovačkoj komori, sindikatima, novinarstvu, umetničkoj i kulturnoj delatnosti grada. Istaknuta je bila industrija poljoprivrednih proizvoda porodice Rafaela Hartmana koja je bila jedna od najvećih u Evropi, fabrika kože Adolfa Glida, fabrika čokolade i bombona Ruf (danas fabrika Pionir).

Broj Jevreja studenata u ovom periodu bio je trostruko veći u odnosu na ostalo stanovništvo, što je dovelo do toga da većina lekara i advokata u gradu budu Jevreji. Unutar zajednice osnovana su mnoga nova društva: Hor Hakinor (Violina), Književno-umetničko društvo Reus, Makabea, Hakoah – bokserska sekcija koja je stigla do balkanskog šampionata i istaknuta Jevrejska bolnica otvorena 1923. godine čije je osoblje dobrovoljno radilo u bolnici.

Iako su vlasti zabranjivale i sprečavale antisemitizam, napadi na jevrejsku zajednicu nisu prestajali. Napade su vršili mađarski nacionalisti koji su Jevreje smatrali izdajnicima; nacionalisti iz jugoslovenske i srpske struje koji su optuživali Jevreje za „mađaronstvo” i Bunjevci. Kao odgovor na napade i klevete došlo je do porasta organizovanog cionističkog pokreta u zajednici i 1921. godine je osnovana Mesna cionistička organizacija.

Na inicijativu subotičkih ortodoksnih Jevreja, 1921. godine je osnovan Savez ortodoksnih bogoštovnih opština Jugoslavije koji je zvanično priznalo ministarstvo vera. Ovaj Savez je imao svoja društva, školu, ješivu (religioznu školu za muškarce) i institucije. Dve zajednice, ortodoksna i neološka, vremenom su razvile dobre odnose. Ortodoksna sinagoga je osnovana još 1915. godine, u Frankopanskoj ulici. Do Drugog svetskog rata, Jevrejska opština Subotice je bila četvrta po veličini i time jedna od najvećih opština Jugoslavije. Tridesetih godina XX veka je brojala oko 6000 članova.

Udruženje ortodoksnih jevrejskih veroispovednih opština

Ovo udruženje je brojalo 12 opština i to u Adi, Bačkoj Palanci, Bačkom Petrovcu, Bačkom Petrovom selu, dve opštine u Iloku, aškenasku i ortodoksnu u Molu, Senti, Somboru, Staroj Kanjiži, Subotici i Zagrebu. Rad ortodoksnih opština nije nastavljen nakon rata.

Tokom rata 75% članova je ubijeno u logorima smrti, prilikom pokušaja bekstva ili pokušaja priključivanja partizanskim i antifašističkim odredima, u zatvorima, tokom prinudnog rada, od hladnoće, bolesti, gladi i torture.

Spomenici žrtvama Holokausta u Subotici podignuti su na jevrejskom groblju, kod nekadašnjeg jevrejskog geta i na železničkoj stanici sa koje su subotički Jevreji deportovani u logor Aušvic.

Nakon rata, rad opštine je obnovljen. Ortodoksna sinagoga je ustupljena gradu 1978. godine. Pored Velike sinagoge, danas postoji i Mala sinagoga u sklopu zgrade Jevrejske opštine. Danas se u zajednici organizuju različita kulturna, verska, humanitarna i društvena dešavanja. Jevrejska opština Subotica nalazi se u ulici Dimitrija Tucovića.

Lea Šrajer

 

Detinjstvo sam sretno provela u harmoničnoj, tipičnoj jevrejskoj porodici. Sve praznike smo redovno proslavljali uključujući i Šabat svakog petka uveče. Kod kuće smo se strogo držali košer: ne samo da smo imali posebno posuđe i pribor za mlečnu i mesnu hranu, već je i pripremanje hrane u kuhinji bilo odvojeno. U petak ujturo sa mamom bih išla na pijacu da kupimo kokošku za Šabat večeru. Živu kokošku bismo potom odneli kod šahtera koji bi je zaklao po verskim propisima. Šahter je imao „kancelariju” u maloj prostoriji u dvorištvu sinagoge.

Sećam se da je moja mama pre početka Purima uvek pekla veliku količinu kolača. Kolači sa makom i orasima, zvani kindla, bili su naročito omiljeni. Tradicionalne pakete sa kolačima zvane šlahmones raznosili smo po susedstvu.

Pre Pesaha promenili bismo svo posuđe i pribor za jelo. Maces smo kupovali u pekari Šibalić. Ja sam naročito volela okrugli maces pošto je bio najukusniji. Od mnogih prijatnih uspomena vezanih za Pesah, jedna je ipak zauzimala posebno mesto – nova haljina kao poklon. Jednom prilikom sam čak uz haljinu dobila i crne lakovane cipele, koje su onda bile vrhunac mode.

Roš ašana je bio veseli praznik. Tokom praznika redovno bismo išli na šlužbu u sinagogu. Tradicija u našoj kući je bila da tokom Roš ašana jedemo bar jednu „slatku” hranu da nam godina isto bude „slatka”. Izbor moje mame, ali ne i moj, bio je varivo od šargarepe. Ovu tradiciju sam ja nastavila u našoj kući i, kako vidim, ni moja deca nisu mnogo bila oduševljena. Ali su se zato herojski držala i pojela makar jednu kašiku variva. …

…Jom kipur takođe dobro pamtim. Naročito po tome što bih postala veoma gladna negde oko četiri popodne. Nismo imali hrane u kući i ceo dan smo proveli u sinagogi. Jom kipur je bio jedini praznik u mojoj mladosti za koji sam jedva čekala da prođe.

Moja baka, Flora Kesler, živela je u Somboru. Bila je vrlo pobožna. Sećam se da je prilikom svake posete Subotici insistirala da idemo u ortodoksnu sinagogu. Službe u Velikoj (glavnoj) sinagogi za nju jednostavno nisu bile dovoljno pobožne…

Mi smo preživeli, knjiga 4, „Zašto sam pustila maminu ruku?!”, str.133-134.

Tekst napisale: Vera Mevorah, Dragana Stojanović, Đenka Mihajlović i Sonja Viličić za Priručnik za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“.

---

Povratak na:

Kratka istorija Jevreja na prostoru današnje Srbije

Pročitajte još: 

• Kratka jevrejska istorija Beograda
• Kratka jevrejska istorija Novog Sada
• Kratka jevrejska istorija Zrenjanina
• Kratka jevrejska istorija Niša
• Kratka jevrejska istorija Šapca
• Kratka jevrejska istorija Kragujevca
• Kratka jevrejska istorija Kikinde
• Kratka jevrejska istorija Sombora
• Kratka jevrejska istorija Pančeva