Kratka jevrejska istorija Šapca

U toku XIX veka zahvaljujući bogatoj okolini, kulturnoj i prosvetnoj tradiciji Šabac se znatno isticao među ostalim gradovima Srbije. Prvi Jevreji u Šapcu naseljavaju se tek početkom XIX veka, a u drugoj polovini sagrađena je prva sinagoga i utemeljeno Jevrejsko groblje koje je danas pod zaštitom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Tokom 1850. godine u gradu je osnovan ogranak cionskog društva za kolonizaciju Palestine, a članovi tog društva bili su gotovo svi šabački Jevreji tog vremena, negde oko 15 familija. Povodom zabrane na posedovanje imovine sačuvano je više pisama šabačkih Jevreja knezu Mihajlu Obrenoviću, a u arhivu Srbije postoji nekolicina molbi za ispis iz srpskog državljanstva i traženje austrijskog.

Sabac,-jevrejsko-groblje

Srpsko – Jevrejsko groblje

Posle ukidanja zabrana 1888., počela su doseljavanja Jevreja iz drugih gradova u Šabac. Najpoznatiji doseljenik tog vremena bio je lekar Avram Josifa Vinaver koji je, pored posedovanja impozantne stručne biblioteke, bio prvi lekar koji je u Srbiji imao rendgen aparat. Od 1894. godine do početka Prvog svetskog rata, radila je i škola za jevrejsku decu koju je odobrilo tadašnje Ministarstvo prosvete. Učenici su ovu školu pohađali nakon nastave u redovnoj školi, kako bi učili maternji jezik. Godine 1896. u Šapcu je živelo 274 Jevreja.

U periodu između dva Svetska rata, dokumentovane su i sačuvane izborne liste, zapisnici i dokumenti uprave Jevrejske veroispovedne opštine i svi dostupni podaci o rabinu. Na popisu stanovništva grada iz 1921., od 9232 stanovnika njih 70 bili su Jevreji, deset godina kasnije bilo ih je 68, a 1940. 83, dok se na popisu iz 1961. ne pojavljuje ni jedan jevrejski stanovnik Šapca. Posle učestvovanja u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu jevrejsko stanovništvo sve više je integrisano u život grada. Šabački glasnik 1924. objavio je članak Šapčani na visokim položajima, bankari, advokati, viđeni trgovci i književnici među kojima se spominju Jevreji.

757z468_Untitled-1

Mlin u kome su se skrivali Jevreji

Srbi Mojsijevci, kako su ih zvali, članovi su Društva za pomoć deci, žene su učlanjene u Kolo srpskih sestara, a za počasnog člana pevačkog društva Zanatlija proglašen je Žak Biti Jakov 1931. U to vreme, u gradu je živeo i radio Stanislav A. Vinever (1891-1955), prevodilac, novinar, književnik i pesnik. Iako je veći deo života proveo u Beogradu, treba spomenuti da je poznati pisac i pesnik Oskar Davičo (1909-1989) rođen u Šapcu, u staroj jevrejskoj šabačkoj porodici Davičo.

757z468_Sinagoga-2

Nekadašnja Šabačka sinagoga

U šabačkoj sinagogi održavale su se proslave za rođendan kralja, dan ujedinjenja Kraljevstva i rođendan prestolonaslednika, jednako kao i u pravoslavnoj i katoličkoj crkvi. Lokalne novine pisale su o bratimljenju između Srba i Jevreja i o prelasku jevrejskih muškaraca u pravoslavlje zbog sklapanja brakova sa pravoslavnim devojkama, jer je mnogo teže bilo da one pređu u Mojsijevu veru.

Događaji koji su obeležili savremenu istoriju grada otpočeli su 1940. godine, kada je u Šabac iz Kladova pristiglo više od 1000 jevrejskih izbeglica koje su zaustavljene na svom putu iz Nemačke, Čehoslovačke i Austrije ka Palestini. Bili su smešteni u starim mlinovima, taman kada su se donekle integrisali u život grada, počeli da učestvuju u sportskim i kulturnim događajima, zadesila ih je okupacija. Svim jevrejskim starosedeocima imovina je zaplenjena i opljačkana, a izbeglice su u julu 1941. prebačene u radni logor na Savi. Jevreji su likvidirani 13. oktobra u zaseoku Poloj, između Save i puta Mačvanska Mitrovica – Zasavica. Posle Drugog svetskog rata u gradu su ostale ukupno dve jevrejske porodice koje su se iselile u Izrael krajem osamdesetih. Danas u Šapcu ne postoji Jevrejska zajednica.

Građani Šapca obeležili su mesto stradanja u selu Jarak, česmom sa natpisom: “Za ljubav, za bratstvo, za vodu”. Od 1982. godine održavan je tradicionalni međunarodni plivački maraton Šabac-Jarak kao memorijalna trka pod nazivom Trka mira, rekom Savom, dužine 18 kilometara i 800 metara.

dgdfg

Hronologija značajnih događaja za šabačke Jevreje do 1940. godine

IV vek pre n. e. – Prvi tragovi života jevrejske zajednice na prostoru današnje Srbije

1337. – Prvi put se spominju Jevreji u hrisovuljama cara Stefana Dušana

1492. Progon Jevreja (Sefarda) iz Španije, nakon čega je usledio veći talas njihovog doseljavanja na teritorije južnoslovenskih zemalja

XVI-XVII vek – Život i delatnost Jevreja tokom Osmanskog carstva intenzivno se razvija

1781. – Edikt o toleranciji Josipa II obeležava početak emancipacije Jevreja

početak XIX veka – Prvo naseljavanje Jevreja u Šabac

1850. – U Šapcu osnovan ogranak Cionskog društva za naseljavanje Palestine

1859. – Knez Miloš donosi Ustav koji tokom kraćeg vremena izjednačava položaj Jevreja sa ostalim narodima na području tadašnje Srbije

1888. – Jevreji na teritoriji današnje Srbije dobijaju novim Ustavom punu ravnopravnost

1894. – Osnovana škola za jevrejsku decu u Šapcu

1896. – Podaci ukazuju na to da je u Šapcu živelo 274 Jevreja

1919. – Osnovana krovna organizacija jevrejskih veroispovesnih opština Kraljevine SHS (kasnije Savez veroispovesnih opština Jugoslavije)

1919. – Osnovan Saveza cionista Jugoslavije

1919. – Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izdaje naredbu o izgonu stranaca

1921. – Na popisu je utvrđeno da u Šapcu živi 70 Jevreja

1923. – Osnovan Savez rabina Jugoslavije sa sedištem u Beogradu

1931. – 68 Jevreja živi u Šapcu

1940. – Popis stanovništva beleži 1037 Jevreja u Šapcu

Tekst napisale: Vera Mevorah, Dragana Stojanović, Đenka Mihajlović i Sonja Viličić za Priručnik za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“.

Povratak na:

Kratka istorija Jevreja na prostoru današnje Srbije

Pročitajte još: