Kratka jevrejska istorija Beograda
Smatra se da jevrejska zajednica u Beogradu postoji od samog početka postojanja grada u III veku p. n. e. (U III veku p.n.e. keltsko pleme Skordisci su na obalama Save i Dunava osnovali naselje i nazvali ga Singidunum. Na prostoru nekadašnjeg Singidunuma razvio se slovenski grad Beograd).
Jevreji su se u Beograd doseljavali iz gradova Otomanskog carstva počev od 1521. godine kada su Osmanlije osvojile Beograd. Kasnije, za vreme austrougarske okupacije Beograda od 1717. do 1739. godine, doseljavaju se aškenaski Jevreji iz centralne i severne Evrope.
Sredinom XVI veka Jevreji sele se na obalu Dunava zbog blizine trgovačkog centra i luke. Jevrejska četvrt „Jalija” sagrađena je na Dorćolu, „raskršču četiri puta”. Središte četvrti nalazi se na današnjem raskršču ulica Kralja Petra i Cara Dušana. Tek od perioda vladavine Turaka postoje detaljniji zapisi o jevrejskoj zajednici na prostoru Srbije, pa i u Beogradu. Tako možemo pratiti imena rabina i „dajana” (sudija), trgovaca i jevrejskih porodica od XVI veka nadalje. Sredinom XVII veka zajednica je brojala oko 800 članova.
Naredni period istorije beogradskih Jevreja obojen je progonima i lošim položajem tokom teritorijalnih sukoba između Turaka i Austrijanaca. Obično bi se Jevreji povlačili sa Turcima i vraćali se sa njima. Tek dolaskom kneza Miloša Obrenovića (prva polovina XIX veka) na presto poboljšava se položaj Jevreja u Beogradu. Tokom ovog perioda u državnoj štampariji Kneževine Srbije, Knjažesko-serbska pečatnja, omogućeno je štapanje knjiga na hebrejskom jeziku. U periodu od 1837- 1874 izašlo je preko 50 naslova jevrejskog sadržaja iz ove štamparije, među kojima su većinom bili molitvenici i knjige obrednog verskog sadržaja. Poslednjih 20 godina XIX veka obeležio je težak položaj Jevreja u Srbiji usled niza antijevrejskih zakona o ograničavanju privredne delatnosti, proterivanja iz grada i optužbi za ritualna ubistva. O položaju Jevreja u Srbiji pričalo se širom Evrope među jevrejskim zajednicama, a teška situacija je bila praćena snažnom borbom za ravnopravnost samih jevrejskih zajednica na prostoru današnje Srbije. Nakon dobijanja građanske ravnopravnosti 1888., Jevreji počinju da nastanjuju i prostor van četvrti u kojoj su do tada živeli.
Dom saveza jevrejskih veroispovednih opština FNRJ,Beograd,Zmaj Jovina 34
Kao i u drugim gradovima na prostoru današnje Srbije, jevrejski život tokom XX veka odlikovale su, pre svega mnogobrojne jevrejske organizacije i društva. Izražena cionistička delatnost u Beogradu razvija se unutar organizacija koje su imale za cilj obrazovanje, zdravstveno vaspitanje, razvoj sporta i prirpemanje ljudi za zemljoradničke aktivnosti koje će im biti potrebne nakon iseljavanja u Palestinu. Među ovim organizacijama bile su WIZO, Hašomer hacair (Mladi stražar), Irgun stam halucim (Organizacija opštih pionira), Akiva. Počinje da izlazi nekolicina novinskih listova. U umetničkom i kulturnom stvaralaštvu srpskog društva Jevreji počinju da se ističu od 20-ih godina XX veka.
U ovom periodu delaju slikari Leon Koen, Moša Pijade i Bora Baruh, pisci Hajim S. Davičo, Aron Alkalaj i Paulina Albala. Sama zajednica imala je dve kulturne ustanove, Prosvetiteljski klub Maks Nordau i Jevrejsku bibioteku. Najstarije jevrejsko kulturno-umetničko društvo koje postoji i danas je srpsko-jevrejsko pevačko društvo Braća Baruh osnovano 1879. godine. Zgrada današnje Jevrejske opštine, Jevrejskog istorijskog muzeja i Saveza jevrejskih opština Srbije, sagrađena je 1928. godine kao Narodni dom i škola. Postojale su dve jevrejske četvrti Dorćol i Fišeklija (nekadašnji Carigradski, Smederevski drum, danas deo Bulevara kralja Aleksandra), obe uništene za vreme bombardovanja Beograda aprila 1941. Te godine na popisu stanovništa u Beogradu je živelo 12000 Jevreja. 8. juna 1942. godine Beograd je proglašen prvim evropskim gradom koji je „Judenfrei” (očišćen od Jevreja).
Na jevrejskom groblju u Beogradu 1952. godine podignut je spomenik za borce protiv fašizma i žrtve Holokausta. Godine 1950. u glavnoj zgradi Vojno-medicinske akademije JNA postavljena je spomen ploča kao uspomena na borce iz redova medicinskog osoblja. Godine 1959. otvoren je Jevrejski istorijski muzej za javnost u ulici Kralja Petra 71a. Spomenik Jevrejima stradalim u dušegupkama u Beogradu otkriven je 5. 8. 2014. u ulici Braće Krsmanović u kvartu Savamala.
Sinagoge u Beogradu
U XIX veku postojale su četiri sinagoge u Beogradu. Kal viežo (Stara sinagoga) na Dorćolu nalazila se u ulici Visokog Stevana. Pretpostavlja se da je podignuta krajem XVI veka, a srušena 1952. godine, prema tadašnjem urbanističkom planu grada. Stara beogradska sefarska sinagoga, Bet Izrael (Kuća Izraela) sagrađena je 1908. Kralj Srbije Petar I Karađorđević položio je kamen temeljac, kao znak važnosti i položaja jevrejske zajednice u to doba. Sinagoga je oštećena za vreme bombardovanja, aprila 1941. godine. Ona je srušena 1952. godine odlukom tadašnjih vlasti. Danas se na njenom mestu nalazi Galerija fresaka, deo beogradskog Narodnog muzeja. Pored ove dve sinagoge, postojala je još jedna koja je srušena u periodu između dva svetska rata. Nema izvora o njenoj tačnoj lokaciji.
Sinagoga Sukat Šalom
Izgradnja sinagoge, koja je 2002. godine dobila naziv Sukat Šalom (Koliba mira), završena je 1. novembra 1925. godine. Ovo je jedina sinagoga u Beogradu koja je opstala nakon Drugog svetskog rata. Nalazi se u ulici Maršala Birjuzova na broju 19. U podrumu zgrade nalazilo se obredno kupatilo, studentska menza i sala za gimnastiku, a na galeriji iznad Aron Hakodeša bile su postavljene orgulje. U zgradi sinagoge, gde su danas privatni stanovi, u ovom periodu nalazile su se kancelarije opštine, stanovi rabina, učitelja i kantora, kao i škola veronauke. Za vreme nacističke okupacije, zgrada ove sinagoge služila je kao javna kuća nemačkim vojnicima.
Zemun
Najstariji spomenik sa jevrejskog groblja u Zemunu datira iz 1740. godine.
Jevreji su se u Zemun doseljavali iz Nemačke i Slovačke, pretežno Aškenazi, a Sefardi iz Bosne i Beograda. Zemunsku jevrejsku opštinu priznale su vlasti 1746. (Juedengemeinde – jevrejska opština). Tada je u gradu živelo samo osam porodica. U to vreme Jevreji su pretežno živeli u Donjem gradu, u Jevrejskoj ulici (Juden-sokak). Za vreme Prvog srpskog ustanka ova zajednica je zbrinjavala jevrejske izbeglice iz Beograda. Veruje se da je od 1813. godine postojala Jevrejska škola, a Molitveni dom oko 1815.godine. Već u ovom periodu postojale su dve opštine, sefardska i aškenaska. Godine 1862. prvi put je dozvoljeno naseljavanje Jevreja bez ikakvih ograničenja, a prva aškenaska sinagoga je izgrađena već 1863. godine. Zgrada postoji i danas ali ne kao verski objekat. Kamen temeljac za sefardsku sinagogu u Zemunu položen je 1871. godine.
U periodu između dva rata, delovale su obe zajednice. Prema popisu, 1940. godine u Zemunu je stanovalo 585 Jevreja. Bavili su se pretežno trgovinom i industrijom, ali i zanatima i slobodnim zanimanjima. Postojala je Jevrejska škola, Jevrejska biblioteka, hor, Muzičko društvo David sa orkestrom gitara, jevrejsko sportsko društvo, Hevra kadiša (Sveto društvo), žensko društvo i izražena cionistička delatnost. Cionistička delatnost je posebno bila izražena u omladinskim krugovima. Postojala je pripremna stanica za iseljavanje u Palestinu, delovao je omladinski cionistički pokret Hašomer hacair. Postojala je, takođe, i mala ortodoksna zajednica. Pred sam rat, 1938. godine, osnovan je Jevrejski dom koji je imao za cilj da pruži kulturni i obrazovni sadržaj svojim članovima. Znatan broj jevrejskih studenata i srednjoškolaca bio je deo Komunističke omladine Jugoslavije. Jevrejskih porodica u ovom periodu bilo je i u Dobanovcima, Šimanovcima, Ugrinovcima, Karlovčiću, Tovarniku i drugim mestima.
Dve trećine zemunskih Jevreja likvidirano je u logorima Jasenovac, Sajmište i Stara Gradiška. Nakon Drugog svetskog rata podignut je spomenik jevrejskim žrtvama fašističkog terora na Zemunskom groblju i spomenik žrtvama Holokausta na Jevrejskom groblju. Postoji, takođe, spomen ploča na Ledinama na Bežanijskoj kosi, gde je 1941. godine streljano 350 Jevreja.
Gabi Deleon
Do rata 1941. godine, braća i ja, školovali smo se u Beogradu. Ašer je bio student Poljoprivrednog-šumarskog fakulteta, Eli je bio maturant, a ja sam završavao treći razred gimnazije. Naša porodica nije vodila naročito strog jevrejski verski život. Umereno su poštovani jevrejska tradicija i najvažniji praznici, ali je zato intenzivno bilo učešće u radu jevrejske zajednice Beograda. Moj otac je u više navrata bio funkcioner jevrejske opštine, predsednik humanitarnog društva „Potpora”, i član lože „B’nei Brit”; majka je, i pre i posle, Drugog svetskog rata bila članica Jevrejskog ženskog društva.
Umrla je kao njena potpredsednica. Zbog svega toga, u godinama pred rat, kroz našu kuću su prolazile mnoge izbeglice, uglavnom iz Austrije i Čehoslovačke, koje su bile u tranzitu kroz Jugoslaviju i kojima je jevrejska zajednica želela da pomogne. Zato su antisemitski pogromi u Nemačkoj, i drugim zemljama profašističkih režima u Evropi, bili često tema u kući. Zanimljivo je da je u porodici, naročito sa očeve strane, bila negovana veza sa širom jevrejskom zajednicom Srbije i Jugoslavije, prvenstveno na bazi romantičarskog patriotizma i tradicije srpskog naroda. Kao primer, i danas mi je u sećanju jedan detalj: kad sam kao dvanaestogodišnjak, pod uticajem drugova, pomenuo mogućnost svog učlanjenja u „Hašomer hacair”, otac se tome suprotstavio uz napomenu da je potrebnije da ostanem u „Sokolu”, čiji sam bio dugogodišnji član.
Mi smo preživeli, knjiga 3, „Tri puta rođen”, str 198.
Bjanka Auslender
Kad kažem da je porodica bila patrijahalna, to se odnosi na veliko poštovanje prema starijima. Živjeli smo sa nonom-dedom i nonom-bakom, očevim roditeljima, i iz te kuće je meni ostao onaj prvi osjećaj „bizar la manu” (poljubi ruku svom nonu, poljubi ruku svojoj noni). I to svaki put kad su oni dolazili iz hrama, kad se sjedalo za stol, prije molitve…Te običaje, tu tradiciju nisu nosili toliko moji roditelji, oni su se smatrali modernijima, koliko su ih nosili i prenosili na nas, na mene i moju sestricu, upravo djed i baka.
Moja nona je nosila takozvani tukadu, kapu nekada oivičenu zlatnicima, nekada sa nekim ukrasima. Majka moje mame je nosila sefardsku odjeću sa tukadu, dok to njena djeca, osim kćeri, nisu više nosile jer nije bilo moderno. Oblačile su se građanski.
Bili smo srednja građanska porodica, ni bogata ni siromašna. Pristojno smo živjeli. Djed je bio bankarski činovnik, sjećam ga se kao već starijeg gospodina, a moj otac je imao tvornicu makarona „Union”. To nije bila neka velika tvornica, više kao neki obrt. Tako je u kući uvijek bilo makarona, brašna i drugih artikala.
Majka nije radila. Bila je kod kuće, zajedno sa svojom svekrvom i mojim djedom, koji je već bio u mirovini. I mi smo, praktički, sjećam se sa nonom i majkom dočekivali i otpraćali, svakog petka, uoči subote grupu siromašnih Jevreja, za koje su pripremani paketići. U njima je bilo brašna, ulja, malo šećera, tjestenine… Dolazili bi uvijek isti, meni nepoznati ljudi po te paketiće. Još nešto mi je ostalo duboko urezano u sjećanje: nona je petkom predavala te paketiće…
Mi smo preživeli, knjiga 4, „Dijete Sreće”, str.39.
Hronologija značajnih događaja za Jevreje Beograda i Zemuna do 1940. godine
IV vek pre n. e. – Prvi tragovi života jevrejske zajednice na prostoru današnje Srbije |
1337. – Prvi put se spominju Jevreji u hrisovuljama cara Stefana Dušana |
1492. Progon Jevreja (Sefarda) iz Španije, nakon čega je usledio veći talas njihovog doseljavanja na teritorije južnoslovenskih zemalja |
XVI-XVII vek – Život i delatnost Jevreja tokom Osmanskog carstva intenzivno se razvija |
XVII vek – Jevrejska zajednica u Beogradu broji 800 članova |
1641. – Najstariji pronađeni nadgrobni spomenik rabina Avrahama Kohena u Beogradu |
1688 – Dolaskom Austrijanaca na teritoriju današnje Srbije položaj Jevreja se znatno pogoršava |
1746. – Tadašnja vlast priznaje postojanje Jevrejske opštine Zemun |
1781. – Edikt o toleranciji Josipa II obeležava početak emancipacije Jevreja |
1813. – Osnovana Jevrejska škola u Zemunu |
1815. – Osnovan Molitveni dom u Zemunu |
1859. – Knez Miloš donosi Ustav koji tokom kraćeg vremena izjednačava položaj Jevreja sa ostalim narodima na području tadašnje Srbije |
1862. – Prvi put je dozvoljeno naseljavanje Jevreja u Zemunu bez ikakvih ograničenja |
1863. – Izgrađena prva aškenska sinagoga u Zemunu |
1865. – Osnovana Ženska sekcija u Beogradu |
1866. – Osnovana prva Jevrejska opština u Beogradu sa sekularnim rukovodstvom |
1867. – Izgrađena prva sefardska sinagoga u Zemunu |
1879. – Osnovano Srpsko–jevrejsko pevačko društvo (kasnije Srpsko–jevrejsko pevačko društvo Braća Baruh u Beogradu) |
1888. – Jevreji na teritoriji današnje Srbije dobijaju novim Ustavom punu ravnopravnost |
1908. – Sagrađena beogradska sefardska sinagoga Bet Izrael (Kuća Izraela) |
1911. – Otvaranje prve lože Bnei Brit (Deca Zaveta) društva u Beogradu |
1919. – Osnovana krovna organizacija jevrejskih veroispovesnih opština Kraljevine SHS (kasnije Savez veroispovesnih opština Jugoslavije) |
1919. – Osnovan Saveza cionista Jugoslavije |
1919. – Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izdaje naredbu o izgonu stranaca |
1923. – Osnovan Savez rabina Jugoslavije sa sedištem u Beogradu |
1925. –Posvećena aškenaska sinagoga Sukat Šalom (Koliba mira) u sadašnjoj ulici Maršala Birjuzova u Beogradu |
1928. – Izgrađena zgrada sefardske jevrejske zajednice u Beogradu u njoj se danas nalazi Savez jevrejskih opština Srbije, Jevrejska opština Beograd i Jevrejski istorijski muzej |
1929. – Stupa na snagu Zakon o verskoj zajednici Jevreja koji deli jevrejsku zajednicu u Jugoslaviji na ortodoksnu i neološku |
1930. – Osnovano najveće cionističko društvo na prostorima tadašnje Jugoslavije, Hašomer hacair (Mladi stražar) |
1931. – U popisu stanovništva u Jugoslaviji popisano 71000 Jevreja |
1931. – 7906 Jevreja živi u Beogradu |
1933. – Savez veroispovesnih opština Jugoslavije izglasava potpunu ravnopravnost žena, koje su učestvovale u svim oblicima života zajednice |
1934. – Završena izgradnja Jevrejskog kulturnog doma u Beogradu |
1934. – Nakon ubistva kralja Aleksandra svi Jevreji čije državljanstvo nije bilo regulisano proterani su iz Jugoslavije |
1938. – Osnovan Jevrejski dom u Zemunu |
1940. – Popis stanovništva beleži 585 Jevreja u Zemunu |
1940. – Popis stanovništva beleži oko 12000 Jevreja u Beogradu |
Tekst napisale: Vera Mevorah, Dragana Stojanović, Đenka Mihajlović i Sonja Viličić za Priručnik za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“.
Povratak na:
Kratka istorija Jevreja na prostoru današnje Srbije
Pročitajte još:
- Kratka jevrejska istorija Dorćola
- Kratka jevrejska istorija Novog Sada
- Kratka jevrejska istorija Subotice
- Kratka jevrejska istorija Zrenjanina
- Kratka jevrejska istorija Niša
- Kratka jevrejska istorija Šapca
- Kratka jevrejska istorija Kragujevca
- Kratka jevrejska istorija Kikinde
- Kratka jevrejska istorija Sombora
- Kratka jevrejska istorija Pančeva
1 Komentar
Baruch Arbel (nekad Borivoje Avramovic) / February 18, 2023 at 7:57 am
Postovani Gosp.
Izvinjavam se da se slabo aecam srpski jer sam otisao u Israel kad sa imao 10 godina i od onda malo govorio srpski. Ja sam posle rata ostao bez roditelja i vecina moje familije. Mene je spasila nasa susedka, Vera Coas, u Pirotu gde smo stanovali u kucii koja je pripadala familiji mog otca. 47me godine me uzela moja tetka smamine strane, Melita Vajs (kasnije Piliser)i metnula me u Jevrejsko Decji dom dok smo se preselili u Israel, Decembar 1948e godine.
Pisem to jer bi hteo da Vas zamolim za adresu od tog decjeg doma u Beogradu i dali taj sgrad jos stoji.
Zhvljujem se,
Baruch Arbel
Ostavite komentar