Kratka jevrejska istorija Novog Sada

 

Veruje se da su Jevreji živeli u Novom Sadu još tokom srednjeg veka. U znatnom broju, Jevreji se naseljavaju tek od kraja XVII veka. Kao dobavljači austrijske vojske, prvi Jevreji su se naselili na desnu obalu Dunava u okolini petrovaradinske tvrđave. U spisima iz XVII veka spominje se Hevra Kadiša (osnovana 1735.godine) i jevrejsko groblje. Takođe se spominje obredno klanje životinja po košer propisima. Jevrejske porodice su se pretežno bavile zanatima i trgovinom. Postojala su mnogobrojna ograničenja i zabrane bavljenja raznim zanimanjima, kao štu su zabrana bavljenja zlatarstvom i zanatima uopšte, ali i pored zabrana postepeno je rastao broj Jevreja što je rezultiralo organizovanjem Jevrejske opštine 1748. godine, na čelu sa sudijom (Judex judeorum) koji je nosio zvanje Comunitas Judeorum.

Nakon što su Osmanlije ponovo osvojile Beograd, veliki broj sefardskih Jevreja se naselio u Novi Sad koji polako postaje središte trgovine i stiče naziv Slobodnog kraljevskog grada. Jevreji su postepeno sticali pravo građanstva iako su trpeli razne restrikcije (zabrana bavljenja određenim poslovima, zabrana nastanjivanja u rudarskim gradovima itd.). Tek 1840. godine ugarski parlament u Požanju (Bratislava) daje veća prava Jevrejima. I pored toga, Jevreji su morali da plaćaju razne poreze, tzv. Toleranctaksu, porez na prodaju mesa, kuće, proizvodnju alkohola, itd.

Jevrejska ulica

Početkom XIX veka osnovane su ambulanta (Jevrejska bolnica), škola, kao i društvo za socijalno staranje. Od kraja XIX veka, do početka XX veka Jevreji postaju deo građanskog staleža i bave se zanimanjima kao što su: krpači obuće, trgovci stare odeće, pečatoresci, štampari, obrađivači kože, zlatari, krznari, proizvođači sapuna, lekari, torbari, mlinari, bankari, industrijalci, itd. Dolazi do asimilacije jevrejskog stanovništva koja se odrazila na govorni jezik Jevreja (mađarski i nemački), i dolazi do sve jačeg uticaja mađarske kulture. Pod ugarskom upravom, novosadska Jevrejska opština priznata je kao veroispovesna opština koja ima službeni položaj kao i ravnopravnost sa ostalim religijskim zajednicama. Međutim, konstantna borba za vlast između Mađara i Srba rezultirala je odbojnošću Srba prema Jevrejima. U dvadeseti vek Jevrejska Opština je ušla, iako brojnija i organizovanija, konstano pod uticajem sukoba između Srba i Mađara, kao i pod uticajem privredne krize.

Promena državne vlasti 1918. godine dovela je do promene u jeziku i kulturi jevrejskog stanovništva. Mlađi Jevreji, koji su odrastali u Kraljevini, veoma brzo su se prilagodili i izgradili dobar odnos sa Srbima. Porastom uticaja cionista, porasli su doprinosi za izgradnju Palestine, uspon u kulturnim aktivnostima kao i socijalne i humanitarne akcije. Nagli rast i procvat rezultirao je izgradnjom Jevrejskog kulturnog doma, koji je osvećen januara 1935. godine. U ovu velelepnu zgradu se smestila većina javnih ustanova, vrtić, košer restoran, dvorane za predavanja, sportske dvorane, kancelarije pokreta i društava, itd. Na ovom mestu se danas nalazi Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača.

Prva bogomolja (sinagoga) je osnovana 1717. godine u Gospodskoj ulici (Herrenstrasse) broj 70., druga bogomolja 1749. godine u Futoškoj ulici, treća sinagoga 1780. godine je zamenila drugu zbog trošne zgrade, četvrta 1826. godi- ne, koja je delimično izgorela i vremenom je postala mala. Poslednja sinagoga je izgrađena 1905-1909. godine prema projektu Lipota-Leopolda Baumhorna koja postoji i dan-danas. Pored sinagoge su izgrađene zgrade za administraciju Opštine, školu i stambeni prostor za verske službenike. U verskom pogledu, opština je pripadala neološkoj struji (često upoređivana sa reformistima).

Tridesetih godina XX veka osnovana je i mala ortodoksna zajednica koja je bila odvojena od neološke. Procvat jevrejske zajednice u ovom periodu se može uočiti i po mnogobrojnim društvima i ustanovama koje su osnovane i izgrađene: Dom staraca i siročadi; loža međunarodne organizacije Bnei Brit; Rehuša – kreditna i štedna zadruga; Kora hleba i dečije utočište (humanitarna organizacija sa širom društvenom delatnošću) jedna od najnaprednijih ustanova na polju socijalnog rada); ženska društva; jevrejska sportska društva; pevački horovi; jevrejske novine, itd.

Veći deo Jevreja iz Novog Sada je pogubljen tokom Drugog svetskog rata. Ubijeni su u Raciji koja je trajala od 21. do 23. januara 1942. godine; u Aušvicu, u koji su odvedeni marta 1944. godine, preko logora u Bačkoj Topoli i Baji; tokom prisilnog rada u Borskom rudniku i marševima smrti; u antifašističkim borbama, smrtnim presudama i tokom brutalnih kažnjavanja. Od svih članova opštine, koja je 1940. godine brojala oko 4300 lica, preživelo je oko 1000 članova od kojih se oko 700 iselilo u Izrael 1948/49. godine

Od 26. aprila 1944. godine, okupatori su u sinagogu zatvarali novosadske Jevreje, odakle su ih transportovali u logore smrti. Od 1966. godine, zbog nedostatka minjana (kvorum od 10 vernika), u njoj se održavaju koncerti i druge kulturne manifestacije. Godine 1983. sinagoga je postala spomenik kulture, a 1991. godine je proglašena spomenikom od velikog značaja.

Na jevrejskom groblju u Novom Sadu podignut je spomenik za 4.000 Jevreja žrtava fašizma, koji je posvećen 1952. godine. Na obali Dunava, 1971. godine je podignuta skulptura u znak sećanja na žrtve Racije. Nekoliko ulica u gradu je nazvano po imenima jevrejskih boraca i narodnih heroja Jugoslavije, kao, na primer, ulica nazvana po narodnom heroju Pavlu Papu, Jevrejinu komunisti koga je, nakon što se pridružio partizanima, uhvatila i streljala italijanska policija 1941. godine. Zabeleženo je da je pred streljačkim odredom uzviknuo: „Idite svom Mu- soliniju i recite mu kako komunisti umiru. Smrt fašizmu, živela sloboda!”.

Lea Ljubibratić

U Novom Sadu, familiju Fuks su činile četiri vrlo povezane porodice. Ukupno nas petnaestoro….

…Moja majka se, udajom, opredelila za jevrejsku zajednicu prešavši u Mojsijevu veru još pre mog rođenja. Uz postepeno upoznavanje jevrejskih običaja, unela je u kuću i neke kojima je vaspitavana tokom svog detinjstva. Tako sam ja, do pola- ska u osnovnu školu, znala za božićnu jelku i uskršnja jaja.

Pohađala sam jevrejsku osnovnu školu, koja se vodila kao državna. A kako je bila na dobrom glasu, pohađala su je i nejevrejska deca. Tek tu sam, od veroučitelja Boro- ša, naučila običaje i slušala biblijske priče koje su mi uvek izazivale suze. Subotom nismo imali nastavu, ali smo dolazili u školu koja je bila odmah do sinagoge.

Mi smo preživeli, knjiga 3, „Jedino ime ostaje”, str. 302.

 

Hronologija značajnih događaja za Jevreje Novog Sada do 1940. godine

 

XVII/XVIII vek – Naseljavanje aškenaskih Jevreja na teritoriju Vojvodine

kraj XVII veka – Jevreji se u većem broju naseljavaju u Novi Sad

1693. – Prvi Jevreji se nastanjuju u Rackom selu (današnji Novi Sad)

1717. – Izgrađena je prva sinagoga u Novom Sadu

1735. – Osnovana je Hevra Kadiša (Sveto društvo) u Novom Sadu

1748. – Osnivanje prve jevrejske opštine u Novom Sadu

1749. – Izgradnja druge sinagoge u Novom Sadu

1780. – Izgradnja treće sinagoge u Novom Sadu

1781. – Edikt o toleranciji Josipa II obeležava početak emancipacije Jevreja

1802. – Otvorena prva Jevrejska škola u Novom Sadu, a nakon nje i prva Jevrejska bolnica

1826. – Izgradnja četvrte sinagoge u Novom Sadu

1840. – Hazburški parlament u Požanju (Bratislava) daje veća prava Jevrejima na teritoriji današnje Vojvodine

1895. – Stupa na snagu zakon pod nazivom Recepcija, koji izjednačava jevrejsku veroispovest sa ostalim priznatim veroispovestima u Austrougarskoj monarhiji

1909. – Završena izgradnja pete sinagoge u Novom Sadu (koja postoji i danas)

1919. – Osnovana krovna organizacija jevrejskih veroispovesnih opština Kraljevine SHS (kasnije Savez veroispovesnih opština Jugoslavije)

1919. – Osnovan Saveza cionista Jugoslavije

1919. – Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izdaje naredbu o izgonu stranaca

1920. – Osnovan Sport-klub Juda Makabi u Novom Sadu

1923. – Osnovano omladinsko društvo Ivrija (Kultura) u Vojvodini

1929. – Stupa na snagu Zakon o verskoj zajednici Jevreja koji deli jevrejsku zajednicu u Jugoslaviji na ortodoksnu i neološku

1930. – Osnovano najveće cionističko društvo na prostorima tadašnje Jugoslavije, Hašomer hacair (Mladi stražar)

1931. – U popisu stanovništva  u Jugoslaviji popisano 71000 Jevreja

1934. – Osnovano Jevrejsko zabavište u Novom Sadu

1934. – Nakon ubistva kralja Aleksandra svi Jevreji čije državljanstvo nije bilo regulisano proterani su iz Jugoslavije

1935. – Osnivanje Jevrejskog lista u Novom Sadu

1935. – Osnovan Jevrejski kulturni dom u Novom Sadu u kome su bili smešteni vrtić, košer restoran, dvorane za predavanja, kancelarije društava

1940. – Popis stanovništva beleži oko 4500 Jevreja u Novom Sadu

 

Tekst napisale: Vera Mevorah, Dragana Stojanović, Đenka Mihajlović i Sonja Viličić za Priručnik za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“.

---

Povratak na:

Kratka istorija Jevreja na prostoru današnje Srbije

Pročitajte još: 

• Kratka jevrejska istorija Beograda
• Kratka jevrejska istorija Subotice
• Kratka jevrejska istorija Zrenjanina
• Kratka jevrejska istorija Niša
• Kratka jevrejska istorija Šapca
• Kratka jevrejska istorija Kragujevca
• Kratka jevrejska istorija Kikinde
• Kratka jevrejska istorija Sombora
• Kratka jevrejska istorija Pančeva