Kratka jevrejska istorija Niša

 

Tokom svoje duge istorije Niš je bio značajna raskrsnica balkanskih puteva. Veruje se da su prvi Jevreji stigli u Niš još u rimsko doba, kao i da su jevrejske izbeglice iz Španije tu zatekle malu zajednicu koja ih je prihvatila.

Prvi pisani izvori pojavljuju se 1651. godine. Smatra se da je prvi molitveni dom podignut 1695. godine. Za vreme turske vlasti na reci Nišavi, između dva drvena mosta, prostirala se jevrejska mahala koju su Turci zvali Čivutana. Mahala je imala školu, sinagogu, obredno kupatilo, rabinovu kuću, ješivu (muška verska škola) i zgradu jevrejskog doma i cela je nestala u velikom požaru 1879. godine. Na popisu stanovništva iz godine pre velikog požara stoji da u gradu živi 900 Jevreja, što je u to vreme činilo nešto više od 7 % stanovništva. Svi su bili Sefardi i između sebe govorili su ladino.

Postoje podaci da su se bavili različitim profesijama kao što su kožari, opančari, trgovci, nadničari, duvandžije, piljari, mlekari, sarafi i mesari. Smatra se da jevrejsko groblje u Nišu datira iz XVIII veka, kao i da su pre ovog postojala dva starija groblja koja su izmeštana zbog širenja grada tokom godina.

Nakon pada Turaka, za Jevreje u Nišu važili su tadašnji srpski zakoni koji su ih u mnogome ograničavali i diskriminisali. Oduzimana im je imovina i uveden dodatni porez. Zabranjeno im je ritualno klanje i pazarni dan, koji je do tada bio ponedeljkom, prebačen je na subotu, što im je štetilo, jer niko od njih nije otvarao radnje na taj sveti dan (Šabat, שבת). Sve zabrane su ukinute 1888.

Između dva Svetska rata, Jevreji polako izlaze iz zatvorenih krugova svoje zajednice. Deca iz škola unose srpski jezik u kuće u kojima se do tada govorio isključivo ladino, pohađaju redovnu gimnaziju i više škole. Razvija se privredna delatnost između jevrejskog i nejevrejskog stanovništva, a sami Jevreji počinju da rade subotom. Sklapaju se i prvi mešani brakovi o kojima postoje pisani izvori. Razna društva i udruženja delovala su u gradu.

Među njima omladinska društva Ha’šahar (Zora, השחר), Maks Nordau, Hašomer hacair (Mladi stražar, השומר הצעיר) i Bijalik, cionistička grupa koja je svoje prvo kulturno veče upriličila u februaru 1938. Sportski klub Cion (ציון) koji je brojao 30 članova, zajedno sa igračima, i imao podmladak od dvadesetoro dece uzrasta od 6 do 10 godina, osnovan je 1929. Skauti su brojali 20 omladinaca. Žensko humanitarno društvo Debora (דבורה) koje se naročito brinulo o siromašnim porodicama i WIZO – Svetska organizacija cionističkih žena. Poznato pevačko društvo David (דוד) koje je uveseljavalo publiku na gradskim proslavama, venčanjima i u mnogim drugim prilikama osnovano je 1909 godine.

Krajem XIX veka pominju se El Kal Grande i El Kal Čiko, velika i mala sinagoga koja je zbog lošeg stanja bila zamenjana novom sinagogom. Nova sinagoga je završena u proleće 1925. i bila je aktivna do početka Drugog svetskog rata. Jevrejska veroispovesna zajednica 1927. godine brojala je 90 članova, a u gradu je živelo 430 Jevreja. Za vreme okupacije, Nemci su sinagogu koristili kao magacinski prostor. Pod zaštitom države zgrada se danas koristi kao Hram kulture gde se održavaju izložbe, koncerti i književne večeri. Nalazi se u Davidovoj ulici broj 2 i vlasništvo je Narodnog muzeja.

U oktobru 1941. godine, svi Jevreji muškarci bili su uhapšeni i odvedeni u logor Crveni krst, žene i deca dovedeni su kasnije. Dvanaestog februara 1942. godine dogodio se, takozvani, proboj logora na Crvenom krstu, oko stotinu logoraša je tom prilikom pobeglo, a jedan broj poginuo je u pokušaju. Oni koji nisu ubijeni u mestu Bubanj, odvedeni su u logor Sajmište. Skoro svi niški Jevreji nastradali su u Holokaustu.

Zgrada logora Crveni krst, u blizini železničke stanice pod istim imenom, pretvorena je u memorijalni muzej 12 februar 1969. godine. U Nišu danas ne postoji nijedan drugi spomenik stradalim Jevrejima.

Mali broj Jevreja, koji su uspeli da se spasu, vratili su se nakon rata u Niš. Današnja opština je aktivna, ali broj članova je neuporedivo manji nego pre Drugog svetskog rata.

 

Hronologija značajnih događaja za Jevreje Niša do 1940. godine

 

IV vek pre n. e. – Prvi tragovi života jevrejske zajednice na prostoru današnje Srbije

1492. Progon Jevreja (Sefarda) iz Španije, nakon čega je usledio veći talas njihovog doseljavanja na teritorije južnoslovenskih zemalja

XVI vek – Postoje podaci koji ukazuju na to da je već postojala Jevrejska opština u Nišu

XVI-XVII vek – Život i delatnost Jevreja tokom Osmanskog carstva intenzivno se razvija

1651. – Postoje pisani dokumenti iz ove godine koji ukazuju na postojanje jevrejske zajednice u Nišu

1781. – Edikt o toleranciji Josipa II obeležava početak emancipacije Jevreja

1878. – Popis stanovništva beleži podatak da u Nišu živi 900 Jevreja

1879. – Jevrejska mahala u Nišu nestala je u velikom požaru

1888. – Jevreji na teritoriji današnje Srbije dobijaju novim Ustavom punu ravnopravnost

1909. – Osnovano pevačko društvo David u Nišu

1919. – Osnovana krovna organizacija jevrejskih veroispovesnih opština Kraljevine SHS (kasnije Savez veroispovesnih opština Jugoslavije)

1919. – Osnovan Saveza cionista Jugoslavije

1919. – Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izdaje naredbu o izgonu stranaca

1923. – Osnovan Savez rabina Jugoslavije sa sedištem u Beogradu

1925. – Završena izgradnja Nove sinagoge u Nišu

1927. – Jevrejska veroispovesna zajednica u Nišu broji 90 članova (dok istovremeno u gradu živi 430 Jevreja)

1929. – Stupa na snagu Zakon o verskoj zajednici Jevreja koji deli jevrejsku zajednicu u Jugoslaviji na ortodoksnu i neološku

1929. – Osnovan sportski klub Cion u Nišu

1930. – Osnovano najveće cionističko društvo na prostorima tadašnje Jugoslavije, Hašomer hacair (Mladi stražar)

1931. – U popisu stanovništva  u Jugoslaviji popisano 71000 Jevreja

1934. – Nakon ubistva kralja Aleksandra svi Jevreji čije državljanstvo nije bilo regulisano proterani su iz Jugoslavije

1938. – Prva kulturna događanja cionističe grupe Bijalik u Nišu

1940. – Popis stanovništva beleži 360 Jevreja u Nišu

 

Tekst napisale: Vera Mevorah, Dragana Stojanović, Đenka Mihajlović i Sonja Viličić za Priručnik za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“.

---

Povratak na:

Kratka istorija Jevreja na prostoru današnje Srbije

Pročitajte još: 

• Kratka jevrejska istorija Beograda
• Kratka jevrejska istorija Novog Sada
• Kratka jevrejska istorija Subotice
• Kratka jevrejska istorija Zrenjanina
• Kratka jevrejska istorija Šapca
• Kratka jevrejska istorija Kragujevca
• Kratka jevrejska istorija Kikinde
• Kratka jevrejska istorija Sombora
• Kratka jevrejska istorija Pančeva