Jevreji u Srbiji

Od početka do danas

Jevreji su jedan od najstarijih naroda na svetu sa neprekidnom istorijom dugom najmanje četiri hiljade godina. Oni su jedan od mnogih naroda nastalih na antičkom Bliskom istoku krajem drugog milenijuma pre nove ere. Poreklom iz oblasti nekadašnje Mesopotamije (današnji Irak), prema jevrejskom predanju Jevreji postaju narod (u smislu plemenskog ujedinjenja i razvoja nacionalne svesti) nakon egipatskog ropstva, u zemlji Izrael, gde su tokom gotovo hiljadu godina imali svoju državu uz samo jedan manji prekid.

seder-olam-jerusalem-old-jews-1900

Tokom ovog perioda ponekad su imali svoju nezavisnost, a ponekad su bili pod vlašću velikih carstava tog vremena: asirskog, vavilonskog, persijskog, grčkog ili rimskog. Najveći deo istorije koja govori o životu Jevreja u to vreme pronalazimo u Tanah-u (u hrišćanstvu poznatom kao Stari Zavet).

U X veku p.n.e Jevreji ustanovljavaju kraljevinu u okviru koje je izgrađen i Prvi hram – Solomonov hram (nazvan po trećem kralju Kraljevine Izrael) – tadašnji centar religijskog i društvenog života. Prvi hram srušen je 586. godine p.n.e. tokom vavilonskog osvajanja Judeje (931. godine p.n.e. Kraljevina Izrael se deli na Judeju i Izrael) , nakon čega su Jevreji potpali pod vlast Vavilonskog carstva.

Second Temple Model, Jerusalem

Nakon više decenija u vavilonskom ropstvu, Jevreji se vraćaju u Judeju gde grade Drugi hram – Irodov hram čija je izgradnja završena oko 522. godine p.n.e. (Irod je bio kralj Judeje koji je vladao od 37. do 4. godine p.n.e. Hram je izgrađen – obnovljen pre njegove vladavine, ali je dobio ime po njemu usled opsežne rekonstrukcije koju je Irod poduzeo, a koja je Hramu dala finalni izgled, prema kome je i postao prepoznatljiv).

Poreklo naziva Jevreja

Naziv Jevrejin potiče od hebrejske reči Ivri (ever na hebrejskom znači obala, prečanin, došljak), kasnije prenete u grčki jezik u obliku Ebraioi nakon čega dolaskom Jevreja preko Soluna reč dobija svoj slovenizirani oblik Jevreji.

Reč Izraelićanin takođe korišćena na našim prostorima izvedena je iz hebrejske reči Jisraeli. U drugim jezicima slično pronalazimo nazive Israelite, Izraelas, Izrailj, isl.

Naziv Čivutin ili Čifuti zveden je iz persijske reči Džuhud odakle je Turci preuzimaju kao reč C’fut. Tek odlaskom Turaka ovaj naziv za Jevrejina dobija negativnu konotaciju.

Naziv Židov dolazi od hebrejskog imena iz starog zaveta – J’hudi. Između ostalog iz istog imena izvedena je i engleska reč Jew.

U I veku pre nove ere jevrejsku državu su osvojili Rimljani, koji su 70. godine nove ere uništili Irodov hram koji je, kao i Prvi hram, Jevrejima bio centar religije, života i njihove veze sa Bogom. Razaranje Drugog hrama prouzrokovalo je masovno iseljavanje Jevreja iz njihove zemlje. Sa ovim počinje galut – jevrejska dijaspora. Jevreji se raseljavaju širom teritorija Evrope, Severne Afrike i Azije gde osnivaju svoje zajednice.

Jews-are-most-migratory-religious-group-K11460IK-x-large

Unutar ovih zajednica razvio se poseban način života koji više nije bio zasnovan i skoncentrisan oko Hrama, već oko posebnih institucija od kojih su centralno mesto imali sinagoga i mesta učenja religioznih knjiga i zakona (Bet Midraš). Jevreji su učili tradicionalne svete spise (Toru i Tanah – u hrišćanstvu poznat kao Stari Zavet), a uporedo sa tim pisali su pravne i druge knjige, od kojih su najpoznatije knjige Talmuda. Sa jevrejskom dijasporom počinje period, u judaizmu poznat kao Period rabina (70.godine p.n.e – 500. godine n.e.).

Tokom ovog perioda intelektualne vođe Jevreja bili su rabini. Kao veliki poznavaoci pisane tradicije predvodili su i usmeravali jevrejsko stanovništvo na poseban način života definisan halahom (kolektivno telo jevrejskih verskih zakona izvedenih iz pisanog i usmenog predanja). Tokom cele istorije jevrejske dijaspore, Jevreji su negovali svoju vezu sa zemljom Izrael, zemljom iz koje su po predanju verovali da su proterani zbog neuspeha da žive životom koji je Bog od njih očekivao. Vremenom postaju narod poznat po svojoj raseljenosti po celom svetu.

Položaj Jevreja u većini hrišćanskih zemalja tokom srednjeg veka bio je nesiguran. Takav položaj bio je uslovljen povremenim potrebama vlasti za uslugama jevrejskih trgovaca, čime bi Jevreji sticali određene povlastice i mogućnosti za rad, ali i stavovima crkve prema Jevrejima koji su bili preovlađujuće negativni. Među evropskim, pretežno hrišćanskim stanovništvom, vladalo je ustaljeno mišljenje o Jevrejima kao bogoubicama, čiji potomci moraju snositi krivicu za razapinjanje Hrista. Tipične za ovaj period bile su pojave klevete o ritualnim ubistvima kod Jevreja, kao i lažne optužbe da Jevreji izazivaju kugu. Ove glasine rezultirale su velikom netrpeljivošću prema Jevrejima. Usledio je i razvoj stereotipa o Jevrejima kao zelenašima i krvopijama, nakon kojih su često sledila ubistva, pogromi i uništavanja jevrejske imovine.

Coe4AdGWAAQ3urc

I pored nesigurnog položaja u većini evropskih gradova gde su živeli, aškenaski Jevreji su tokom srednjeg veka razvijali svoju filozofsku i teološku misao i kulturu. Srednjovekovni evropski Jevreji, pod pritiskom većinski neprijateljskog hrišćanskog okruženja, živeli su u zasebnim ograđenim delovima grada – getima − u kojima su bili okrenuti jedni drugima.

Geto. Reč „geto“ (ghetto) smatra se da potiče iz venecijanskog jezika, od reči koja označava livnicu − gheta. Termin vezujemo za prisilno odvajanje mletačkih Jevreja 1516. godine, praksu koja se kasnije širi i na druge evropske gradove. Vremenom su hrišćanske vlasti, posebno katolička crkva, dizale zidine oko ovih četvrti radi smanjenja „štetnog uticaja Jevreja na okolinu“. Stanovnici geta živeli su često u teškim uslovima i imali ograničenu slobodu kretanja.

Tokom Srednjeg veka, u zemljama pod turskom vlašću, Jevreji su bili u mnogo boljem položaju nego u hrišćanskim zemljama. Turci su cenili njihovu sposobnost u zanatima i trgovini, ali, pre svega, obrazovanost i pismenost koja je u to vreme bila retka. Kao i drugi nemuslimanski živalj, bili su drugorazredni građani, ali su imali izvesnu autonomiju unutar svojih zajednica.

medieval-Jewish-manuscript-650x324

Kada su Jevreji počeli da ulaze u moderno doba, u XIX i XX veku, usledile su mnoge promene kod onih koji su sebe smatrali Jevrejima. Sakrivanje jevrejskog identiteta kao i prelazak na drugu veru, pretežno hrišćanstvo, karakteristični su za ovaj period. Neki Jevreji odbacuju etnički aspekt jevrejskog identiteta i definišu sebe samo kroz religiju. Neki pak odbacuju ili modernizuju tradicionalne religiozne poglede na judaizam i vide sebe više kao etničku grupu ili kulturu. U ovom smislu, Jevreji počinju da definišu sebe izvan religijskih okvira.

U kasnijim godinama XIX veka, najviše među sekularnim Jevrejima, razvio se pokret koji se zalagao za ideologiju po kojoj Jevreji treba da ulože napor kao narod i povrate svoju drevnu Zemlju kako bi se ponovo nastanili tamo. Ovaj pokret je doveo do osnivanja moderne države Izrael i poznat je pod nazivom cionizam.

Cionizam

Osnovne ideje cionizma streme definisanju i očuvanju jevrejskog identiteta i osnivanju jedinstvene države jevrejskog naroda. Otac cionističkog pokreta dr Teodor Hercl bio je unuk zemunskog staklara Mojzesa Hercla. On na prvom cionističkom kongresu u Bazelu 1897. godine iznosi predlog programa o obnovi jevrejske države na teritoriji tadašnje Palestine.

Balfurovom deklaracijom iz 1917. godine priznaje se pravo Jevrejima na osnivanje suverene jevrejske države u Palestini. Kraljevina Jugoslavija među prvima priznaje ovu deklaraciju. Jevrejska omladina u Jugoslaviji uveliko prihvata cionističke ideje i osnivaju se mnoge cionističke organizacije. Svaka veća zajednica u Jugoslaviji između dva rata brojala je nekoliko cionističkih društava. Takva su bila: Ivrija, Betar, Hašomer hacair, WIZO (Women’s International Zionist Organization), Kadima, Tehelet lavan, itd.

maxresdefault

Danas, nakon strahovitih razaranja i užasa koje je za sobom ostavio Holokaust, tokom kojeg je ubijena oko jedna trećina celog jevrejskog naroda, na svetu živi oko trinaest miliona i petsto hiljada Jevreja. Više od šest miliona Jevreja živi u Izraelu, oko pet miliona u SAD-u, a ostali su rasuti po celom svetu sa najvećim centrima u Francuskoj, Kanadi, Engleskoj, Argentini, Rusiji, Ukrajini, Nemačkoj i Australiji. U Srbiji danas živi manje od četiri hiljade Jevreja.

Kratka istorija Jevreja na prostoru današnje Srbije

Tekst napisale: Vera Mevorah, Dragana Stojanović, Đenka Mihajlović i Sonja Viličić za Priručnik za nastavnike i nastavnice u sklopu izložbe Saveza jevrejskih opština Srbije „Portreti i sećanja Jevrejske zajednice Srbije pre Holokausta“.