Kurt Greling (1886-1942)

.

Kurt Greling je bio nemački matematičar, logičar i filozof jevrejskog porekla. Greling je studirao matematiku, fiziku i filozofiju, a doktorirao je na Univerzitetu u Getingenu pod mentoratom matematičara Dejvida Hilberta, dok mu je temu za disertaciju ‒ „Aksiomi aritmetike sa posebnim osvrtom na njihovu povezanost sa teorijom skupova“ ‒ izabrao matematičar Ernest Cermelo. Ispitivač iz oblasti filozofije na odbrani disertacije bio je Edmund Huserl, koji je primetio da Grelinga krasi „neobično široko filozofsko znanje i natprosečno razumevanje“.

Neposredno pre odbrane disertacije, Greling je 1908. godine formulisao heterologički paradoks koji je kasnije nazvan „Grelingov paradoks“, i koji predstavlja originalan doprinos razmatranju problema u semantici, kao i relevantan doprinos tadašnjem utvrđivanju stranputica na koje je naišao pokušaj zasnivanja aritmetike preko logike. Da bismo shvatili šta je Grelingov paradoks, prvo ćemo napraviti razliku između autologičkih i heterologičkih reči, odnosno reči koje opisuju same sebe i reči koje ne opisuju same sebe. Tako, reč „višesložno“, budući da je sama višesložna, jeste autologička reč, ali reč „jednosložno“, budući da sama nije jednosložna nego višesložna, nije autologička nego heterologička reč. Srž paradoksa je u sledećem pitanju: da li je reč „heterologičko“ heterologička? Ako kažemo da nije, onda je autologička; ali pošto to znači da opisuje samu sebe onda jeste heterologička. S druge strane, ako kažemo da jeste heterologička, onda ona ne opisuje samu sebe; ali kako onda bilo šta može biti nazvano „heterologičkim“ ako nije heterologičko?

Tokom studija, Greling je bio deo neokantovskog filozofskog pokreta zajedno sa svojim prijateljem filozofom Leonardom Nelsonom. Međutim, fascinacija Ajnštajnovom teorijom relativiteta, razgovori sa matematičarem i filozofom Hansom Rajhenbahom o prirodi prostora i pogodnim metodama definisanja verovatnoće, kao i prevođenje dela filozofa Bertranda Rasela na nemački, odvratili su Grelinga od neokantovskih ubeđenja. Greling je ostao upamćen kao deo Berlinske grupe, koja je intenzivno sarađivala sa nešto poznatijim Bečkim krugom, ali koja je imala nezavisne ciljeve od Bečkog kruga. Berlinska grupa je nastala iz neformalnog okupljanja intelektualaca prilikom Rajhenbahovih predavanja koja je držao 1926. na Univerzitetu u Berlinu. Nakon dolaska Adolfa Hitlera na vlast 1933. godine, Berlinska grupa je počela da se osipa usled sve pogubnijih edikta Trećeg rajha kojima se legalizovala diskriminacija prema rasnoj osnovi. Greling, prisilno penzionisan i prokazan zbog svog nearijevskog porekla, prkosi sve okrutnijoj svakodnevici tako što sve do 1938. godine pokušava da redovno održava sastanke na kojima se raspravljalo o logici i filozofiji, ali i o Geštalt psihologiji, kojom se Greling bavio u poslednjim radovima, težeći da, između ostalog, pruži logički konzistentnu definiciju pojma „geštalt“. Ovi radovi se danas posmatraju kao pionirski radovi iz oblasti formalne ontologije.

Iako je odbijao da migrira iz Nemačke uprkos opasnosti, Greling se 1938. godine, za vreme Kristalne noći, zatekao u Briselu gde je radio kao istraživač kod kolege i prijatelja Pola Openhajma. Nakon vesti o pogromu odbio je da se vrati u Nemačku. Oto Nojrat, čuveni pripadnik Bečkog kruga, i dugodišnji prijatelj, pokušao je da omogući Grelingu poziciju istraživača u oblasti istorije logike u Francuskoj. Međutim, Greling je u Francusku stigao tek nakon nemačke okupacije Belgije. Prvo je poslan iz Belgije kao nepoželjni neprijatelj jer je Nemac, a potom je kao Jevrejin u višijevskoj Francuskoj proveo dve godine po logorima, da bi, 16. septembra 1942. godine, konvojem trideset i tri iz logora Dransi, deportovan za Aušvic‒Birkenau. Zanimljivo je da je Greling pre deportacije očekivao američku vizu, budući da su mu prijatelji iz nekadašnje Berlinske grupe omogućili spasonosnu predavačku poziciju u SAD-u. Ipak, biro za izdavanje viza oklevao, jer je Greling, neuobičajeno za ljude koji se inače bave apstraktnim disciplinama, bio politički aktivan u Socijalističkoj Demokratskoj Partiji Nemačke, kao i deo studentskog pokreta Slobodni nemački studenti ‒ što je dalo povoda za (letalnu) sumnju da je komunista.

Kurt i Greta Greling (prvi s desna), fotografija snimljena 25. marta 1942. u francuskom logoru Les Milles. Greta Greling je odbila da se razvede od Kurta, te je, iako nejevrejskog porekla, zajedno sa njim deportovana u Aušvic-Birkenau.

Za Haver piše Vanja Subotić

Izvori:

• Luchins, Abraham, Luchins, Edith. 2000. “Kurt Grelling: Steadfast scholar in a time of madness”. Journal of Gestalt Theory 22: str. 228–281.

• Peckhaus, Volker, Milkov, Nikolay. 2013. The Berlin Group and the Philosophy of Logical Empiricism. Dordrecht: Springer: str. 231-265.

• Sandner, Günther. 2014. “The Berlin Group in the Making: Politics and Philosophy in the Early Works of Hans Reichenbach and Kurt Grelling”. Proceedings of 10th International Congress of the International Society for the History of Philosophy of Science. Dostupno na internet adresi: http://www.hopos2014.ugent.be/node/322