Holokaust na prostorima Srbije: 1938-1944

Počeci Holokausta na prostorima Srbije, tadašnje Kraljevine Jugoslavije, mogu se pratiti od  1938. godine, kada su započele prve naznake relativno otvorene antisemitističke politike čije  su tendencije prihvatale tadašnje vlasti. Politička situacija u tadašnjoj Jugoslaviji bila je  zakomplikovana razilaženjima političkog mišljenja vlasti i jakom prisutnošću pokreta otpora  fašizmu i nacizmu. Bez obzira na prisutnost partizanskog pokreta otpora, u aprilu 1941.  godine započeo je prisilan popis Jevreja u Beogradu, za čim je usledila naredba o popisu svih  Jevreja i Roma širom Srbije, što je uključivalo i prisilu nošenja obeležja – žute trake oko ruke  za Jevreje, kao i prisilan rad i ograničeno kretanje u javnom prostoru. U narednom periodu  usledila su intenzivna hapšenja, racije i odvođenje Jevreja u koncentracione logore širom  Srbije (akcija Kladovo transport 1940, racija u Novom Sadu i južnoj Bačkoj 1942, deportacija  subotičkih Jevreja 1944, koncentracioni logor Sajmište, koncentracioni logor Banjica,  koncentracioni logori Crveni Krst u Nišu i Dulag 183 u Šapcu), ali i u koncentracione logore  drugih evropskih zemalja (koncentracioni logori Aušvic, Dahau, Bergen-Belsen i tako dalje).  Tokom Drugog svetskog rata ubijeno je oko 83% jevrejskog stanovništva u tadašnjoj  Jugoslaviji, a na prostoru Srbije Holokaust je ostavio još drastičnije posledice: naime, od oko  16000 Jevreja u Holokaustu je ubijeno oko 14500, što u zbiru sa oko 17000 jevrejskih žrtava  sa prostora Vojvodine daje tragičan bilans. Razmera genocida usmerenog prema jevrejskom  narodu bila je tolika da je već 1942. godine nacistička vlast proglasila Srbiju „slobodnom od  Jevreja“. Osim Jevreja, u koncentracionim logorima na području Srbije stradao je i veliki broj  Srba, kao i Roma.

Bez obzira na aktivnost nacionalsocijalističke politike na području Jugoslavije i Srbije tokom  ratnih godina, veliki broj srpskih civila i porodica pružio je utočište i skrovište jevrejskim  porodicama. Do sada je dodeljena 131 povelja „Pravednici među narodima“ pojedincima sa  prostora Srbije. Povelju „Pravednici među narodima“ država Izrael dodeljuje pojedincima koji  su tokom Holokausta pomagali Jevrejima, čuvajući ih od nacističkih progona, hapšenja,  deportacije u logore i streljanja, neretko rizikujući kako svoj život, tako i živote svojih  porodica.

Dokumentacija o Holokaustu u Srbiji čuva se u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu,  kao i u brojnim drugim gradskim muzejima i arhivama širom zemlje. Svedočenja preživelih  zabeležena su, između ostalih izvora, u okviru projekata Centropa (http://www.centropa.org/),  i Jasenovac Memorial (http://www.serbianholocaust.org/). Takođe, značajan dokument  predstavlja i pet tomova knjiga pod nazivom Mi smo preživeli, u izdanju Jevrejskog  istorijskog muzeja u Beogradu (2001-2009). Veliki deo posrednog sećanja čuvaju mlađe  generacije Jevreja i Jevrejki sa prostora Srbije koje žive i rade u Srbiji, u širem regionu  Evrope, u Sjedinjenim američkim državama i u Izraelu, kao i svi ostali koji se svojim radom,  učenjem i zalaganjem trude da Holokaust nikada ne bude zaboravljen, a još manje ponovljen.

Tekst napisala Dragana Stojanović