Dorćol – kratki istorijat

Piše: Daniela Milinković

Geografski položaj Dorćola uticao je da ovaj deo grada postane značajno sedište Beograda, zbog blizine reke i samim tim žive vodene trgovine, a smešten blizu podnožja utvrđenja.

U periodu starijeg gvozdenog doba (8-5 vek p.n.e.) u ovom delu grada se obrazuje naselje čiji su tragovi otkriveni iskopavanjima 1978. god. na lokaciji Jevrejske ulice br. 3. kod Stare sinagoge.

U vreme antičkog Beograda prostor Dorćola nije bio naseljen, već tek u srednjem veku, što saznajemo iz izvora iz 15. veka gde se javljaju podaci o predgrađima grada, a koji se mogu odnositi i na područje današnjeg Dorćola.

Beograd, 16. vek

Turski izvori, kako pisani tako i gravire s početka 16. veka daju više podataka o predgrađu i tada se spominje ruralno naselje koje Turci zatiču 1521. godine. Iz tog naselja će se vremenom razvijati urbani gradski prostor.

Tokom 17. veka Dorćol doživljava promene u smislu kvalitetnije izgradnje, broj objekta kako stambenih i javnih se povećava, što govori i o boljem eknomskom položaju  stanovništva.

Period s kraja 17.-og  i 18. veka je bio u znaku smenjivanja austrijske i turske vlasti što je za posledicu imalo i smenjivanje stanovnika na Dorćolu, u zavisnosti od toga ko je držao grad. Jevrejska mahala je na ovaj ili onaj način opstajala u tim previranjima. Ponovnom preuzimanjem grada od strane Turaka 1791. godine vidno je propadanje varoši, koje je pratilo i opadanje Carstva u celini. Zapuštenost je bila odlika Dorćola, Beograd je pretrpeo velika oštećenja, a nije bilo volje, niti snage za obnovu.

Zauzevši Beograd, Karađorđe je u njemu osnovao prestonicu ustaničke Srbije. Period od 1815. do 1876. bio je u znaku dvojne srpsko-turske vlasti nad Beogradom, u kome nema urbanog razvoja usled borbe za prevlast. Ali bez obzira u grad pristižu novi stanovnici, uglavnom Srbi. Dorćol tada pripada Turcima u kome živi uglavnom muslimansko stanovništvo ina dalje egzistira Jevrejska mahala.

STARA SINAGOGA –  EL KAL VJEŽ (Viježo)

Tokom 16. veka u Beograd su počeli intenzivnije da se doseljavaju Jevreji prognani iz Španije, koji su se sklanjali u Osmansko carstvo. Turski sistem koji je na svom vrhuncu bio u 16. veku, bio je dovoljno tolerantan za Jevreje  i druge strance koji su se bavili trgovinom, jer muslimansko stanovništvo nije bilo sklono ovom poslu. Pouzdano se zna da je već polovinom 16. veka, a najkasnije u drugoj polovini istog veka, na ovom prostoru postojala organizovana jevrejska zajednica. Jevrejska mahala na Dorćolu, prema turskim katastarskim popisima, pominje se 1572. i 1582. godine, ali se smatra da je ona egzistirala još od ranije i pre pomenutog popisa.

Najstarija sefardska sinagoga koja se nalazila u Jevrejskoj mahali, a kako su je savremenici nazvali El kal vježbila je centar kulturnog i verskog života Jevreja u Beogradu.

Stara sinagoga- El Kal Vjež

Vreme nastanka prve sinagoge na Dorćolu nije sa sigurnošću utvrđeno, ali u kontekstu naseljavanja, može se zaključiti da je prva jevrejska verska građevina podignuta najkasnije u drugoj polovini 16. veka. Oko Stare sinagoge, razvija se Jevrejska mahala, koja svoj kulturni i ekonomski procvat doživljava tokom 17.veka, o čemu postoje pouzdani podaci.  Beograd je u nekoliko navrata bio predmet austrijsko – turskih ratova i bio je poprište opsada i odbrana, obnove i novih razaranja. Tokom prvog austrijskog osvajanja Beograda 1688. godine, zajedno sa drugim objektima sinagoga je stradala, a obnovljena je tek posle ponovne austrijske okupacije 1717.-1739. Na planovima iz tog perioda označena je kao manja obična pravougaona građevina.

U vreme Prvog srpskog ustanka ponovo je stradala 1806. godine, prilikom oslobađanja Beograda. Nova obnova je  nastala tek 1819. godine, kada je stara građevina produžena u pravcu juga i kada je dobila polukružnu apsidu. Sinagoga je bila jednobrodna građevina, orijentacije jug – sever, sa apsidom na jugu, dužine 36m i širine 8m. Imala je drvenu tavanicu i dvoslivni krov pokriven crepovima, a sa svake strane nalazilo se po devet izduženih prozora lučno zasvođenih.

Polovinom 19. veka srpski deo Beograda od Saborne crkve ka današnjoj Knez Mihailovoj i Vasinoj ulici počeo je mnogo više da se razvija, dok je Dorćol sve više propadao. Nekadašnja glavna čaršija počela je polako da nestaje. Zapuštenost, nered i ruševine bili su zanimljiv motiv slikara kao ogledalo propadanja. Tursko stanovništvo je bilo prisiljeno da se iseli.

Josimovićev plan iz 1867. godine prikazuje  to propadanje i u tom planu naznačeno je 35 kuća od tvrdog materijala, gde je označena obnovljena sinagoga, kao i jevrejsko kupatilo (mikve).

Predajom ključeva grada Beograda, knezu Mihailu 1867. godine, prestalo je dvovlašće nad Beogradom.  Turci su definitivno napustili varoš pa je zemljište Dorćola prešlo u vlasništvo Srba.

Sinagoga Bet Israel

Vremenom od poslednjih decenija 19. veka, jevrejska dorćolska mahala postala je manje privlačna bogatijim Jevrejima, koji su počeli da se sele u gornje beogradske četvrti koje postaju novi urbani centri, tako da je 1908. godine sazidana nova sefardska sinagoga Bet Jisrael u ul. Cara Uroša. Ova prelepa građevina u mavarskom stilu trajala je do kraja Drugog svetskog rata, kada je delom izgorela prilikom povlačenja nacista iz Beograda. Iako je postojala mogućnost obnove, sinagoga je srušena 1949. godine, nakon rešenja o ekspropriaciji. Sada u Beogradu postoji jedino aškenaska sinagoga Sukat Šalom podignuta 1924. godine.

Prilikom iskopavanja 1978. godine u ulici Visokog Stevana 5.-7. u celini je otkrivena apsida sinagoge sa pilastrima na prelazu ka centralnoj prostoriji. Zidovi su očuvani u visini od 0,5 do 1 metra od nivoa poda, koji je bio pokriven belim kamenim glačanim pločama. Ispred niše za Toru nalazio se uzdignut prostor do koga su vodila 4 stepenika od crvenog kamena. Arheološkim istraživanjaima 1978. godine utvrđeni su svi slojevi njenog trajanja kroz 19. vek i prvim decenijama 20. veka. Iako je Beograd pretrpeo velika razaranja u Drugom svetskom ratu, El kal vjež je bila oštećena ali ne i porušena. To su učinili predstavnici „nove vlasti” 1945. godine, bez obzira na apel jevrejske zajednice da se sinagoga sačuva kao spomenik nekadašnjoj Jevrejskoj mahali, koja je u Holokaustu nestala.

Stara sinagoga od nastanka pa sve do rušenja imala je vekovni kontinuitet kultnog mesta. Posmatrana u širem kontekstu ona predstavlja znamenitu tačku Dorćola, oko koje se odvijao Jevrejski život i tačku koja je uticala na urbanizaciju Dorćola. Ona je bila jedan od prvih objekata podignutih u Beogradu nakon Drugog srpskog ustanka.

Ostaci sinagoge koji su evidentirani i za koje postoji kompletna tehnička dokumentacija nakon arheoloških istraživanja 1978. godine, daju mogućnost rekonstrukcije objekta. Ostaci su zatrpani i tamo se sada nalazi zapušteno košarkaško igralište. Na žalost, ne postoji interes ni Grada a ni same jevrejske zajednice da se ovaj, najstariji Jevrejski objekat, sačuva i prezentuje. Rekonstrukcijom bi se dobio jedan novi prostor, koji bi mogao da postane jedan Jevrejski kulturno-edukativni centar. Ali uvek postoji opravdanje – gde pronaći pare? Ako su je uništili predstavnici komunističke vlasti u vremenu kada se gradio „novi svet” i rušilo sve što su verski objekti i što je trebalo da bude asocijacija na štetno dejstvo „opijuma za narod”, zašto danas, kada se borimo za očuvanje istorijskog kontinuiteta i čuvanje baštine, kada se ponosimo što je Beograd otvoren grad prema svima, ovaj objekat ne bi doživeo obnovu.